زن از منظر قرآن کریم

مقدمه

موضوع «جایگاه و موقعیت بانوان» از دیرباز مورد گفتمان اندیشمندان و صاحب نظران بوده و نویسندگان و نظریه پردازان در این زمینه دیدگاه های گوناگونی ارائه داده و هر یک از آنان برداشت و تحلیل داشته و طبق جهان بینی خود آن را ابراز داشته اند، که این موضوع با مطالعه تاریخ اقوام و ملل روشنتر می شود در این میان مکتب حیات بخش اسلام که کامل ترین ادیان است با توجه به نظر واقع بینانه به انسان و وظایف و تکالیف او، موقعیت بانوان را به نحو اصلی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و با عنایت به ساختار خلقت زنان به تبیین حقوق آنها پرداخته است که با نگرش دقیق و خالی از اغراض باید گفت: در هیچ مکتب و گرایشی اینگونه حریم و حقوق زنان مورد حمایت قرار نگرفته و شأن و منزلت آنان مصونیت پیدا نکرده است.

هدف نوشتار

هدف این نوشتار بیان تساوی زن و مرد در پذیرش اعمال صالحشان است که در روزگار سیاهی که بر چهره جامعه جهل و تعصب و کوته بینی سایه افکند بود و دستان و قلب مردان به کشتن دختران معصوم خود عادت کرده بود، خداوند با نزول فرشته رحمتش بر بهترین بنده خود شخصیت از دست رفته زنان را بین جوامع کشتن دختران را نکوهش نموده و مردم را بر مواخذه آن در روز قیامت ترساند و پس از آن در آیاتی به استعدادهای نهفته زنان توجه داد، آیات قرآن درباره پذیرش اعمال صالح زیاد است که ما در این پژوهش به تعدادی اشاره می کنیم که به شرح ذیل است .
 1- سوره حجرات آیه ۱۳ .
۲- سوره نحل ، آیه ۹۷ .
۳- سوره آل عمران ، آیه ۱۹۵ .
۴- سوره بقره آیه ۱۸۷ .
۵- سوره احزاب ، آیه ۳۵ .
در آیات فوق بیان شد که نسب و قبیله برتر بودن ملاک پذیرش اعمال نیست بلکه ملاک پذیرش اعمال در این آیات تقوا است .

سوره حجرات آیه ۱۳

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ؛  ای مردم ! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم شما تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید . اینها ملاک امتیاز نیست ، گرامی ترین شما نزد خداوند با تقوا ترین شماست ، خداوند دانا و آگاه است.»

در آیات گذشته این سوره روی سخن به مومنان بوده خطاب به صورت «یا ایها الذین» و در ضمن آیات متعددی آن چه که یک « جامعه مومن » را با خطر روبرو می سازد ، بازگو کرد و از آن نهی فرمود . در حالی که در آیه مورد بحث مخاطب کل جامعه انسانی است و مهم ترین اصلی را که ضامن نظم و ثبات است بیان می کند و میزان واقعی ارزش های انسانی را در برابرارزش های کاذب و دروغین مشخص می سازد .

می فرماید : ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم ، تا یکیدگر را بشناسید. «یا ایها الناس … لتعارفوا» منظور از آفرینش مردم از یک مرد و زن، همان بازگشت نسب انسان ها به «آدم» و «حوا» است بنابراین چون همه از ریشه واحدی هستند معنی ندارد که از نظر نسب و قبیله بر یکدیگر افتخار کنند به هر حال قرآن مجید بعد از آنکه بزرگترین مایه مباهات و مفاخره عصر جاهلی یعنی نسب و قبیله را از کار می اندازد به سراغ معیار واقعی ارزش رفته می افزاید: «گرامی ترین شما نزد خداوند با تقوا ترین شما است» «ان اکرمکم عندالله اتقاکم».

به این ترتیب قلم سرخ بر تمام امتیازات ظاهری و مادی کشیده و اصالت و واقعیت را به تقوا و پرهیزکاری و خداترسی می دهد ، می گوید : برای تقرب به خدا و نزدیکی به ساحت مقدس او هیچ امتیازی جز تقوا موثر نیست .[۱] این آیه به صراحت تمام شخص می کند که در پذیرش اعمال مرد و زن خداوند باتقواترین آنها را گرامی می دارد و در پذیرش اعمالشان تساوی و برابری دارند و مرد بر زن یا زن بر مرد برتری ندارد.

سوره نحل آیه ۹۷

«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاهً طَیِّبَهً  وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»
وعده جمیلی است که به زنان و مردان مومن می دهد که عمل صالح کنند و این وعده جمیل فرقی میان زنان و مردان در قبول ایمانشان و در اثر اعمال صالحشان که همان احیاء به حیات طیبه، و اجر به احسن عمل است نگذاشته و این تسویه میان مرد و زن علی رغم بنائی است که بیشتر غیر موحدین و اهل کتاب از یهود و نصاری داشتند و زنان را از تمامی مزایای دینی و یا بیشتر آن محروم می دانستند و مرتبه زنان را از مرتبه مردان پایین تر می پنداشتند و آنان را در وضعی قرار داده بودند که به هیچ وجه قابل ارتقاء نبود.

پس اینکه فرمود : « من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن » حکمی است کلی نظیر تأسیس قاعده ای برای هر کس که عمل صالح کند حالا هر که می خواهد باشد تنها مقیدش کرده به اینکه صاحب عمل ، مومن باشد و این قید در معنای شرط است ، چون عمل در کسی که مومن نیست حبط می شود و اثری به آن مترتب نیست همچنانکه خدای تعالی فرموده: «من یکفر بالایمان فقد حبط عمله »[۲] و نیز فرموده « و حبط ما صنعوا فیها و باطل ما کانوا یعملون »[۳] .

و در جمله «فلنحینه حیاه طیبه» حیات به معنای جان انداختن در چیز و افاضه حیات به آن است پس این جمله با صراحت لفظش دلالت دارد بر اینکه خدای تعالی مومنی را که عمل صالح کند به حیات جدید غیر آن حیاتی که به دیگران نیز داده زنده می کند و مقصود این نیست که حیاتش را تغییر می دهد ، مثلا حیات خبیث او را مبدل به حیات طبیعی می کند که اصل حیات عمومی باشد و صفتش را تغییر دهد زیرا اگر مقصود این بود که کافی بود که بفرماید: «ما حیات او را طیب می کنیم» ولی اینگونه نرمود بلکه فرمود: «ما او را به حیاتی طیب زنده می سازیم».[۴]

سوره آل عمران آیه ۱۹۵

«فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّى لَآ أُضِیعُ عَمَلَ عَمِلٍ مِّنْکُم مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى‏ بَعْضُکُمْ مِن بَعْضٍ فَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِنْ دِیَرِهِمْ وَ أُوذُواْ فِى سَبِیلىِ وَقَتَلُواْ وَقُتِلُواْ لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ ثَوَاباً مِّنْ عِنْدِ اللَّهِ و اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ‏؛ خداوند درخواست آنها را پذیرفت، و فرمود: من عمل هیچ عمل کننده ای از شما را زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم کرد شما هم نوعید، و از جنس یکیدگر ! آنها ک در راه خدا هجرت کردند و از خانه های خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگ کردند و کشته شدند به یقین گناهانشان را می بخشم و آنها را در باغ های بهشتی که از زیر درختانش نهرها جاری است وارد می کنم این پاداشی اشت از طرف خداوند و بهترین پاداش ها نزد پروردگار است.»

آیه فوق، همانند آیات دیگر از قرآن مجید زن و مرد را در پیشگاه خدا و در وصول به مقامات معنوی در شرائط مشابه یکسان می شمارد و هرگز اختلاف جنسیت و تفاوت ساختمان جسمانی و به دنبال آن پاره ای از تفاوت ها و مسئولیت های اجتماعی را دلیل بر تفاوت میان این دو از نظر به دست آوردن تکامل انسانی نمی شمارد بلکه هر دو را از این نظر کاملاً در یک سطح قرار می دهد. از همین روی، آنها را با هم ذکر کرده است.

این موضوع درست به آن می ماند که از نظر انضباط یک نفر را به عنوان رئیس انتخاب می کنند و دیگری را به عنوان معاون و یا عضو رئیس باید توانای بیشتر و یا تجربه و اطلاعات وسیع تری در کار خود داشته باشد ولی این تفاوت و سلسله مراتب هرگز دلیل بر این نیست که شخصیت انسانی و ارزش وجودی رئیس از معاون یا کارمندانش بیشتر است.

قرآن مجید با صراحت می گوید: «و من عمل صالحا من ذکرا او انثی و هو مومن قاولئک یدخلون الجنه یرزقون فیها بغیر حساب؛ هر کس از مرد و زن عمل شایسته انجام دهد و ایمان داشته باشد داخل بهشت خواهد شد و بدون حساب روزی داده می شود.»[۵]

به چشم نیامدن زنان

این آیات و آیات دیگر در عصر و زمانی نازل گردید که بسیاری از ملل دنیا در انسان بودن جنس زن تردید داشتند و آن را یک موجود تعریف شده و سرچشمه گناه ، انرحاف و مرگز می دانستند. بسیاری از ملل پیشین حتی معتقد بودند: عبادات زن در پیشگاه خدا مقبول نیست بسیاری از یونانی ها زن را یک موجود پلید و از عمل شیطان می دانستند. روحی ها و بعضی از یونانی ها معتقد بودند ، اصولا زن دارای روح انسانی نیست و بنابراین روح انسانی منحصرا در اختیار مردان است.

جالب این که تا همین اواخر علمای مسیحی در اسپانیا در این باره بحث می کردند که آیا زن مثل مرد روح انسانی دارد و روح او بعد از مرگ جاودان خواهد ماند یا نه، و پس از مباحثاتی به اینجا رسیدند که چون روح زن برزخی است میان روح انسان و حیوان جاویدان نیست به جز روح مریم!

از اینجا روشن می شود اینکه: پاره ای از افراد بی اطلاع گاهی اسلام را متهم می کنند که اسلام دین مردها است نه زن ها چه اندازه از حقیقت دورند به طور کلی اگر در پاره ای از قوانین اسلام به خاطر تفاوت های جسمی و عاطفی که میان زن و مرد وجود دارد تفاوت هایی از نظر مسئولت های اجتماعی دیده می شود به هیچ وجه به ارزش معنوی زن لطمه نمی زند و از این لحاظ زن و مرد با یکدیگر تفاوتی ندارند و درهای سعادت به طور یکسان به روی هردوباز است چنان که در آیه مورد بحث خواندیم : «بعضکم من بعض» [۶] (همه از یک جنس و یک جامعه هستید.)

سوره بقره آیه ۱۸۷

«أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ؛ آمیزش جنسی با همسرانتان در شب روزه داری حلال است ، انها لباس شما هستند و شما لباس آنها»

لباس از یکسو انسان را از سرما و گرما و خطر برخورد اشیاء به بدن حفظ می کند و از سوی دیگر عیوب او را می پوشاند و از سوی زینتی است برای تن آدمی این تشبیه که در آیه فوق آمده اشاره به همه این نکات است:

دو همسر یکدیگر را از انحرافات حفظ می کند، عیوب هم را می پوشانند وسیله راحت و آرامش یکدیگرند و هر یک زینت دیگری محسبو می شود این تعبیر نهایت ارتباط معنوی مرد و زن و نزدیکی آنها را به یکدیگر و نیز مساوات آنها را در این زمینه کاملاً روشن می سازد زیرا همان تعبیر که درباره مردان آمده درباره زنان هم آمده است بدون هیچ تغییر .[۷]

سوره احزاب آیه ۳۵

«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا؛ به یقین مردان مسلمان و زنان مسلمان مردان با ایمان ، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا ، مردان راستگو و زنان راستگو ، مردان صابر و شکیبا مردان با خشوع و زنان با خشوع مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده مردان روزه دار و زنان روزه دار مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند خداوند برای همه انان مغفرت و پاداش عظمیمی فراهم ساخته است.»

آیه مورد بحث سخنی جامع و پر محتوا درباره همه زنان و مردان و صفات برجسته انها بیان شده است و ضمن برشمردن دو صفت از اوصاف اعتقادی و اخلاقی و عملی آنان به پاداش عظیم آنها را در پایان آیه برشمرده است.

همانطور که در آیات قبل هم اشاره کردم بعضی چنین تصور می کنند که : اسلام کفه سنگین شخصیت را برای مردان قرار داده و زنان در برنامه اسلام چندان جائی ندارند شاید منشأ اشتباه آنها پاره ای از تفاوت های حقوقی است که هر کدام دلیل و فلسفه خاصی دارد ولی بدون شک قطع نظر از هر گونه تفاوتی که ارتباط با موقعیت اجتماعی و شرایط طبیعی آنها دارد هیچگونه فرقی از نظر جنبه های انسانی و مقامات معنوی میان زن و مرد در برنامه های اسلام وجود ندارد.

آیه فوق دلیل روشنی برای این واقعیت است زیرا به هنگام بیان ویژگی های مومنان و اساسی ترین مسائل اعتقادی و اخلاقی و عملی زن و مرد را در کنار یکدیگر همچون دو کفه ترازو قرار می دهد و برای هر دو پاداش یکسان بدون کمترین تفاوت قائل می شود .[۸]

نتیجه گیری
مردان و زنان دو قشر عظیم جامعه بشری هستند، شناخت هر چه بیشتر این دو گروه از یکدیگر و مسائل مربوط به آنان، بهترین وسیله برای ایجاد یک جامعه سالم و پاک و رو به کمال است.

در دین مبین اسلام، در کنار آموزه های فراوان مشترک بین زن و مرد، احکام متفاوتی نیز وجود دارد که با توجه به تفاوت های جسمی و روانی و نقش های آنان وضع شده است.

تردیدی نیست که در قران کریم، زن همسان و همشأن مرد در امور عبادی ، اقتصادی ، سیاسی ، علمی ، فرهنگی و هنری شمرده شده و با تحکیم موقعیت و شخصیت انسانی او امتیازی که برای مردان در برابر زنان پیش از پیدایش اسلام وجود داشت امتیاز برتر نسبت به فروتر و یا امتیاز مالک در برابر برده و کالا متحول شد و آنان را همانند مردان در همه شوون بدون امتیاز خاصی برای مردان ، برخوردار نمود و زنان را همدوش مردان در عرصه های زندگی معنوی ، مادی ، اقتصادی و وظایف اجتماعی علمی ، حقوقی ، فرهنگی و هنری و …. وارد ساخت.

پی نوشت:[۱] – ناصر مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج ۲۲ ، دارالکتب الاسلامیه تهران ، ص ۲۰۴ .[۲] – و هر کس که به ایمان کفر بورزد عملش حبط و نابود می شود . سوره مائده آیه ۵ .[۳] – و حبط شد آنچه که کردند و باطل گشت آنچه که وحی کردند . سوره هود آیه ۱۶ .[۴] – علامه طباطبایی ، تفسیر المیزان ، مترجم: سید محمد باقر موسوی همدانی ، ج۱۲ ، چ ۲۵ ، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ۱۳۸۷ . [۵] – سوره غافر ، آیه ۴۰ .[۶] – ناصرمکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱، تهران دارالکتب الاسلامیه ،ص ۲۸۷ .[۷] – همان، ص ۷۳۰ .[۸] – همان، ص ۲۳۱.