مقدمه

واژه «سلبریتی» از کلمه«celebrity» در زبان انگلیسی گرفته شده است که معادل واژه های «مشهور»، «معروف» و «نام آشنا» در زبان فارسی است.[۱] اصلی ترین کاربرد این واژه را می توان از اوایل قرن بیستم دانست ولی مفهوم واژه «سلبریتی» به عنوان یک شخص مشهور و شناخته شده، قبل از این دوران نیز وجود داشته و این واژه مورد استفاده قرار می گرفته است.

به طور کلی می توان سلبریتی را به معنای فردی دانست که توسط تعداد قابل توجهی از افراد شناخته می شود[۲] و به دلیل دستاوردها، شهرت، محبوبیت و یا حضور فعال در رسانه‌ها و جوامع مختلف شناخته می‌شود. این افراد غالبا به عنوان تاثیرگذار در دیگر افراد جامعه در همه رده های سنی شمرده می شوند.

با پیدایش رسانه‌های جمعی و اجتماعی جدید از جمله رادیو، تلویزیون و سینما، شخصیت‌های برجسته‌ای که نقش‌آفرینی، خدمات اجتماعی، فعالیت‌های سیاسی یا حتی فعالیت‌های تجاری داشتند، با بهره گیری از فضای به وجود آمده به سرعت، زیر نور پرتو این رسانه‌ها قرار گرفته و شهرت بیشتری پیدا کردند و در کنار همه این اتفاقات، مفهوم سلبریتی به یک مدل جامعه‌شناختی[۳] تبدیل شد.

یکی دیگر از عواملی که باعث اهمیت سلبریتی ها در مطالعات اجتماعی می شود، تاثیرات عاطفی این دسته از افراد بر دیگر افراد و گروه های اجتماعی است. این افراد نقش بسیار مهمی را در نظام شکل دهی به هنجارهای اجتماعی و سبک زندگی بازی می کنند. آن ها به هوادارنشان لذت، شادی، درد و رنج می دهند و در مقابل ستایش یا رسوایی و گاه کمک های مالی دریافت می کنند.[۴]

در کنار سلبریتی هایی که دارای نقش های مثبت و کارآمد در جامعه هستند، افراد مشهور و سلبریتی هایی نیز دیده می شوند که آسیب های اجتماعی زیادی را برای نوجوانان و جوانان به همراه دارند و به گونه ای می توان آنها را الگوهای منفی معرفی کرده اند و در این نوشتار آنچه مورد نظر نویسنده است، راهبردهای دفع آسیب هایی است که از این نوع سلبریتی ها گریبانگیر نوجوانان می شود.

تأثیر سلبریتی‌ها بر نوجوانان و جوانان یکی از موضوعات مهمی است که امروزه به طور خاصمورد توجه اندیشمندان جامعه شناختی و روان شناختی قرار گرفته است؛ به گونه ای که آن را به عنوان یک چالش اجتماعی با اهمیت مطرح می کنند. با گسترش رسانه‌های جمعی و اجتماعی، نوجوانان و جوانان با تصاویر و زندگی سلبریتی‌ها رابطه نزدیک تری را برقرار کرده اند و این موضوع تأثیرات گسترده‌ای بر باورها، هیجانات و گرایش ها و در نهایت رفتارها ایشان خواهد داشت.

به طور کلی می توان گفت، امروزه فعالیت های سلبریتی‌ها در رسانه های جمعی و اجتماعی منجر به الگوبرداری‌های ناپسند، اختلالات روانی به خصوص در حوزه هویت فردی و اجتماعی و حتی افزایش آسیب های روانی و اجتماعی در نوجوانان وجوانان شده است. از همین روی لازم است عوامل این تاثیرگذاری به درستی شناخته شده و بر اساس آن راه حل هایی را برای  حل این مسئله بیان کرد.

ویژگی های دوران نوجوانی

نوجوانی یک دوران حیاتی مهم است که می توان از آن به دوران برزخ میان کودکی و نوجوانی نام برد. این دوران با تغییرات و ویژگی های زیر همراه است:

1. تغییرات جسمی: در این دوره، بدن نوجوانان تحت تاثیر هورمون‌ها قرار می‌گیرد و تغییراتی همچون رشد بدن، تغییرات زیستی و افزایش تولید هورمون‌ها رخ می‌دهد. شاکله عمومی بدن او از حالت دوران کودکی خارج شده و شکل بزرگسالی به خود می گیرد. در اثر رشد جسمی، نوجوانان حساسیت زیادی نسبت به بدن خویش پیدا می کنند. نوجوانانی که در این دوره، ظاهر خود را طبیعی و بالنده قلمداد کنند، درآینده از عزت نفس و شادمانی بیشتری برخوردار خواهند بود.

در اینجا مسئله بسیار مهم الگوگیری و معیارهای زیبایی جسم است. اگر برای نوجوان معیارهای زیبایی به درستی تبیین نگردد و او با تغییرات جسمانی به درستی آشنا نگردد به گونه ای که منجر به الگوگیری از افراد دیگر همچون سلبریتی هایی شود که در رسانه ها اقدام به خودنمایی جسمی می کنند، می تواند موجب باورهای نادرست و در نتیجه رفتارهای نامطلوب از سوی نوجوان بشود.[۵] که در نهایت این موضوع می تواند زمینه ساز آسیب های جسمی و در نهایت نابهنجاری های روانی برای نوجوان گردد.

• تغییرات روانی: نوجوانان ممکن است با مشکلات روانی مختلفی دست و پنجه نرم کنند و با ورود به نوجوانی و طی کردن دوران کودکی، به دنبال یافتن استقلال بیشتر، خودشناسی و اثر گذاری اجتماعی باشند.

دوران نوجوانی، دوران بروز عواطف، قدرت غرایز و حاکمیت احساسات است؛ به گونه ای که محبت و دوستی در وجود فرد معنا پیدا می کند؛ روابط و برخوردها در نظر او جهت دار و حتی سئوال انگیز می شود.[۶]

در روایتی امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «عَلَیْکَ بِالْأَحْدَاثِ، فَإِنَّهُمْ أَسْرَعُ إِلى کُلِّ خَیْرٍ؛[۷] شما را سفارش می کنم به پرداختن به نوجوانان. زیرا که ایشان زودتر از سایر افراد به سمت هر خیری روی می آورند.» این نشان از این دارد که به لحاظ روانی دراین دوران یک استعداد معنوی خاصی نیز در نوجوانان به خاطر تغییرات روانی به وجود می آید که به او در امور خیر توانایی قابل توجهی می دهد.

• بیداری غریزه جنسی: غریزه جنسی از ابتدای تولد به صورت نهفته در نهاد انسان قرار داده شده است که تا زمان نوجوانی و فرا رسیدن دوران بلوغ، آنچنان تحرکی از خود نشان نمی دهد. با شروع دوران نوجوانی است که این غریزه شروع به فعالیت می کند و بسته به جهت دادن آن دارای تاثیر بسیاری بر ابعاد عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و رفتاری فرد دارد.

مولانا در وصف این دوران بیان می دارد:

و آن جوانی همچو باغ سبز و تر               می‏رساند بی‏دریغی بار و بر

چشمه‏های قوت و شهوت روان               سبز می‏گردد زمین تن بدان‏

خانه‏ی معمور و سقفش بس بلند              معتدل ارکان و بی‏تخلیط و بند[۸]

در جهت تامین و ارضای این غریزه، می توان راه های مشروع و غیر مشروع بسیاری را امروزه مشاهده کرد. اما آنچه در این میان مهم و به گونه ای معیار است، صیانت خود از راه های نامشروع است.

در روایتی از امیرالمومنین (علیه السلام) می فرمایند: «مَن اَحَبَّ َنیْلَ الدَّرجاتِ العُلی فَلْیَغْلِبِ الْهَوی؛ هر کس دوست دارد که به درجات عالی نایل گردد، باید بر خواهش های نفسانی و شهوانی خود چیره شود».[۹]

در این جا بهره گیری از رسانه جمعی و اجتماعی و نقش سلبریتی ها خودنمایی بیشتری از خودشان در جهت الگودهی درست و یا نادرست در تامین غریزه جنسی به نوجوان ایفا می کنند.

• هویت یابی: نوجوانان در این دوران شروع به جستجوی هویت و تفکر خود می‌کنند و با چالش‌های جدیدی در این زمینه مواجه می‌شوند.

والدین نقش بسیار مهمی در شکل گیری هویت نوجوانان دارند. از همین روی لازم است برای هویت یابی صحیح فرزندان ایشان را یاری رسانند پیش از آنکه این هویت، دست مایه بازی های دیگران شود و نتیجه اش آسیب های هویتی و روانی برای فرد باشد.

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: «بَادِرُوا أَحْدَاثَکُمْ بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَهُ؛^[۱۰]فرزندان نوجوان خود را با احادیث ما آشنا کنید قبل از آنکه مرجئه(فرق انحرافی) ذهن آنها را بربایند.»

• ارتباط بیشتر با همسالان: این دوران با افزایش توجه به روابط دوستانه، خانوادگی و عاطفی همراه است. برای بسیاری از نوجوانان، داشتن گروهی از همسالان و داشتن روابط اجتماعی مهم است. این روابط به آنها اجازه می‌دهد تا هویت خود را کشف کرده و از تجربیات دیگران یاد بگیرند. علاقه نوجوانان به گروه همسالان و روابط اجتماعی می‌تواند به آنها کمک کند تا احساس تعلق و ارتباط اجتماعی داشته باشند و از انزوا جلوگیری کنند.

شیوه های تاثیرگذاری سلبریتی ها بر نوجوانان

1. هویت دهی به نوجوانان: قشر وسیعی از نوجوانان و جوانان بین ۱۲ تا ۳۰ سال و هم چنین دیگر افرادی که موفق به هویت یابی نشده اند، سلبریتی ها را به عنوان الگوی ذهنی، زبانی و رفتاری خود قرار می دهند. این افراد با استفاده از جذابیت های ابزارهای اطلاعاتی مدرن، ایده های خود را در قالب هنر و موسیقی عامه پسند بسط می دهند.[۱۱] نقش آفرینی سلبریتی ها بیشتر در جوامعی است که هویت، تبدیل به یک مفهوم سرگردان برای نوجوانان و جوانان شده و موجبات انتخاب سلبریتی ها به عنوان نماد و الگو فراهم آورده است.

به بیان دیگر، یکی از اصلی‌ترین تاثیرات سلبریتی‌ها بر نوجوانان، دادن تراز و معیار در حوزه زیبایی و سبک زندگی نوجوانان است. بسیاری از نوجوانان بر اساس ظاهر، گرایشها و رفتارهای سلبریتی‌ها، وضعیت زندگی خود را مشخص می کنند و سعی در تقلید از این استانداردها دارند. توجه به این نکته بسیار مهم است که این موضوع می‌تواند به تاثیر مثبت یا منفی متغیر باشد؛ چرا که این تاثیرات ممکن است باعث ایجاد افسردگی، استرس و اضطراب برای یک نوجوان شودو یا آنکه با  الگو برداری از رفتارها و استانداردهای مثبت سلبریتی‌ها زمینه ساز تقویت اعتماد به نفس و پذیرش هویت شخصی شود.

به طور کلی، تاثیرگذاری سلبریتی‌ها بر هویت نوجوانان می‌تواند در دو جهت باشد. از یک سو، این تاثیرات می‌توانند به تقویت اعتماد به نفس، الگو برداری از موفقیت و ایده‌های مثبت سلبریتی‌ها، و نیز آگاهی از مسائل اجتماعی و سیاسی کمک کنند. در جهت دیگر، تاثیرات منفی ممکن است شامل الگو برداری از رفتارهای نامناسب، رویاپردازی فراوان و فاصله‌گرفتن از واقعیت و مسائل مهم اجتماعی شود.

اما امروزه آنچه در این میان بیشتر مورد مشاهده است، آثار منفی سلبریتی ها بر نوجوانان است تا آنکه بتوان آثار مثبتی را در ایشان یافت.

• افزایش مصرف گرایی در نوجوانان: یکی دیگر از شیوه های تاثیرگذاری سلبریتی‌ها بر نوجوانان را می توان، تاثیرگذاری بر رفتارهای مصرفی آنها دانست. تبلیغ محصولات، لباس‌ها و سبک زندگی سلبریتی‌ها می‌تواند به شکل قابل توجهی بر رفتارهای خرید و مصرف نوجوانان تأثیر بگذارد. در حالت مثبت آن این موضوع می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا از انتخاب‌های هوشمندانه‌تری در زمینه مصرف برخوردار شوند ولی آنچه در مقابل دیده می شود آن است که این دسته از گروه های اجتماعی به طور شدیدی بر مصرف گرایی و تنوع طلبی افراطی ای در همه گروه های سنی اجتماعی شده اند که می تواند آسیب های زیادی را برای فرد، خانواده و اجتماع به همراه داشته باشد.
• تغییرمعیارهای اخلاقی و ارزشی نوجوان: سلبریتی‌ها به عنوان نمادهای موفقیت و شهرت در جامعه، توانایی تاثیرگذاری قابل توجهی بر ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی و دینی نوجوانان دارند. به گونه ای که آنها در زمانه ای که ما در آن زیست می کنیم، دارای مرجعیت اخلاقی شده اند.

این افراد از طریق شهرت، حضور در رسانه‌های اجتماعی، فیلم‌ها، موسیقی، ویدیوها و ایجاد رویدادهای عمومی، شیوه‌های زندگی خود را به نمایش می‌گذارند و در نتیجه تبدیل به الگوها و نمادهایی برای نوجوانان می‌شوند. این الگوها، وقتی می توانند دارای آثار مثبتی باشند که متناسب با محیط فرهنگی و اجتماعی و معیارهای دینی باشد. اما با یک بررسی کوتاه می توان به این حقیقت پی برد، که آنچه امروزه توسط عمده سلبریتی ها در به طور خاص  در فضای مجازی ترویج می شود، هیچ تناسبی با فرهنگ بومی ایران و دین مقدس اسلام ندارد و در بسیاری از موارد در نقطه مقابل آن است.

راه های مواجه با تاثیرگذاری منفی سلبریتی ها

1. افزایش سواد رسانه در نوجوانان

افزایش سواد رسانه در نوجوانان امری و یک مهارت اساسی بشمار می آید. سواد رسانه می تواند به افراد کمک کند تا با ارتباطات نوین و رسانه‌های مختلف در جامعه امروزی، اعم از رسانه‌های اجتماعی، فیلم و تلویزیون، به اطلاعات دقیق‌تری دست یابند و نگرش‌های بهتری برای تحلیل و تفسیر اطلاعات بیاموزند.

با یافتن سواد رسانه، نوجوانان می توانند در هنگام مواجه با افراد مشهور در بستر فضای مجازی، حقیقی بودن یا غیر حقیقی بودن  موفقیت های ایشان را کشف کنند. آنچه به طور کلی می توان در مورد نوع رفتار سلبریتی ها مشاهده کرد این است که جنس دغدغه‌های سلبریتی‌ها به صورت کاملا انحصاری متعلق به خودشان است. ازدواج، طلاق، جدایی و قهر، آشنا شدن با دیگران، خرج‌های نجومی روزانه، درآمد ماهیانه و سالیانه، سرمایه‌گذاری در کسب‌ و کارهای مختلف، فرزندآوری و تربیت فرزند و… از منظر شکل و محتوی با دغدغه‌های عمومی مردم ناهمخوان است و دغدغه آن را ندارند که شاهد موفقیت دیگر افراد جامعه یا جامعه ای که در آن زیست می کنند، باشند.

سلبریتی‌ها به واسطه درآمدشان همیشه و مانند زمانی که در حال پر کردن فیلم هستند بازیگری می‌کنند، مخاطب را نیز بازی می‌دهند، چیزی را می‌گویند و نشان می‌دهند که بیش از هر امری به ساختگی بودن و غیر واقعی بودن نزدیک است.

افزایش سواد رسانه در نوجوانان می‌تواند به صورت محتوایی و عملیاتی صورت بگیرد. برخی از شیوه های افزایش سواد رسانه در نوجوانان عبارت است از:

۱.۱: آموزش تفکر انتقادی: آموزش تفکر انتقادی به نوجوانان، توانایی تحلیل و نیز انتقاد از اطلاعاتی که رسانه ها در حال ترویج آن هستند می دهد. بدین ترتیب آنها می‌توانند اخبار و محتواهای رسانه‌ای را با دقت بیشتری ارزیابی و مورد تحلیل قرار دهند.

۱.۲: آشنایی با تدابیر امنیتی: نوجوانان باید بیاموزند که چه اطلاعاتی از خودشان و نیز چگونه آنها را در رسانه ها به اشتراک بگذارند. عدم آشنایی با تدابیر امنیتی، آسیب های بسیاری را می تواند به همراه داشته باشد. آموزش مفاهیم امنیتی دیجیتال و محافظت از حریم شخصی در محیط‌های آنلاین برای نوجوانان بسیار حیاتی است تا از مزایا و خطرات استفاده از رسانه‌های دیجیتال آگاه باشند.

۳.۱: تقویت مهارت‌های ارتباطی: افزایش توانایی‌های ارتباطی و علمی نوجوانان می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا از اطلاعات و محتواهای رسانه‌ای به نحو موثری استفاده کنند و از تأثیر مثبت واقعی سواد رسانه بهره‌مند شده و از آسیب های منفی آن خود را دور کنند.

۴.۱: تشویق به ساخت و تولید محتوا: تجربه درست و خودآگاهی نسبت به ایجاد محتوا و انتشار آن می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا از دسترسی‌های افراطی به محتواهای رسانه‌ای به مراتب کمتر استفاده کنند و به جای آن، نقش خود را به عنوان تولیدکننده محتوا برعهده بگیرند. به این معنا که از یک نفش منفعل و تاثیرپذیر از سلبریتی ها و دیگر افراد در فضای مجازی به نقش فعال در آن تبدیل گردند.

در این راستا، همکاری میان والدین، مدرسه و دیگر نهاد تربیتی برای ارتقاء سواد رسانه کار بسیار مهمی می‌باشد تا نوجوانان در دست گیرنده صحیحی از رسانه‌ها قرار گیرند و از اطلاعات به درستی بهره ببرند.

• تقویت اعتماد به نفس

افزایش اعتماد به نفس نوجوانان می‌تواند از طریق مجموعه‌ای از رویکردها و روش‌ها صورت بگیرد که به آن‌ها کمک می کند تا ارتباط مثبتی با خود و دیگران داشته و با چالش‌ها و فراز و نشیب های زندگی بهتر کنار بیایند.

یکی از راه های تقویت اعتماد به نفس نوجوانان، تشویق آن‌ها به تجربه موفقیت‌های کوچک است. برنامه‌ریزی برای دستیابی به اهداف کوچک و تجربه موفقیت در آن‌ها، می‌تواند برای نوجوانان نقش مهمی در تقویت اعتماد به نفسشان ایفا کند. ایجاد فرصت‌هایی برای تجربه موفقیت و تشویق به پیشرفت در موارد مختلف از جمله تحصیلی، ورزشی و هنری، امکان ایجاد اعتماد به نفس به نوجوانان را فراهم می‌کند.

توجه به استعدادها و نقاط قوت فردی نیز می‌تواند در تقویت اعتماد به نفس نوجوانان مؤثر باشد. افراد باید از نقاط قوت و استعدادهایشان آگاهی پیدا کنند و به آن‌ها ارزش دهند. این شیوه می تواند اعتماد به نفس نوجوانان را نسبت به توانایی‌ها و استعدادهایشان افزایش داده و احساس شخصیت و قدرت شخصی بیشتری را به ایشان بدهد.

پی نوشت:

1. ر.ک: فرهنگ های لغت انگلیسی Oxford English Dictionary (OED)، Merriam-Webster Dictionary و .Cambridge English Dictionary.

• پرامودکی نایار، درآمدی بر رسانه های نوین و فرهنگ های مجازی، مترجم: سعیدرضا عاملی، تهران: مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۶، ص ۲۰.

[۳]. مدل جامعه شناختی یک تکنیک یا الگوی توصیفی است که تلاش می‌کند تا ارتباطات و تعاملات اجتماعی و تاثیر آنها بر رفتارها و چگونگی شکل‌گیری جوامع را توضیح دهد. این مدل‌ها به ما کمک می‌کنند تا بهترین راه‌های افزایش تعاملات مثبت و کاهش تعاملات منفی در جوامع را مشخص کنیم.

[۴] . پرامودکی نایار، پیشین، ص ۲۲.

[۵] . حسین لطف آبادی، روانشناسی رشد کودک، نوجوان و جوان، تهران: نشر سمت، ۱۴۰۲، ص ۹۳.

[۶] . همان، ص ۱۲.

[۷]. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، قم: موسسه علمی-فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۷، ج‏۱۵ ؛ ص۲۳۱.

[۸] . جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تهران: نشر کانیار، ج ۱، دفتر ۲، ص ۲۱۹.

[۹] . عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، قم: موسسه فرهنگی – علمی دارالحدیث، ۱۳۹۵،  ص ۲۲۲.

[۱۰] .  محمدبن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، تصحیح سیدحسن خرسانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵، ج‏۸، ص۱۱۱.

[۱۱]. گروه مطالعات ایران، «سلبریتی ها و فرآیندهای هویت یابی سیاسی-اجتماعی»، ماهنامه نامه هویت، شهریور ۱۳۹۹، شماره ۵۴، ص ۱۴.