مرحله فهم
در درس پیش با علم فقه الحدیث و دانش‌هایی که به عنوان زیر شاخه‌های آن، به فهم یک حدیث کمک می‌کنند، آشنا شدید.
حال در این درس برآنیم به بیان سیر منطقی فهم حدیث و موانعی که ممکن است در این راه پدید آیند، بپردازیم.
فهم حدیث، آنگاه مطابق با حقیقتی است که معصوم(علیه السلام) قصد بیان آن را داشته است که اولاً بتوان آن را از معصوم(علیه السلام) دانست و بعد بتوان با قواعد و مراحلی که بیان می‌شود به فهم مقصود معصوم(علیه السلام) برسیم.
پیش نیازهای فهم چیست؟
قبل از شروع سیر فهم حدیث باید به دو سؤال اساسی پاسخ داده شود؛ این دو سؤال عبارتند از:
آیا متنی که در پیش روی ماست، حدیث است ؟
آیا متن حدیث، همین عباراتی است که هم اکنون با آن روبروییم و یا چیز دیگری بوده است که الفاظ آن به مرور زمان تغییر یافته اند؟
همانطور که در درس‌های پیشین آموختید، پاسخ سؤال اوّل بر عهده علم رجال است که با بررسی سند یک کلام، اثبات می‌کند آن سخن، کلام معصوم(علیه السلام) است یا نه.
امّا پاسخ به سؤال دوم، مهمترین مسئله‌ای است که باید به عنوان پیش نیاز در فهم حدیث به آن نگریست و شاید بتوان این را بیان داشت که بدون توجّه به آن، درک و فهم حدیث بی‌فایده است.
به همین دلیل نیاز است که:
اولاً: متن اصلی حدیث پیدا شود.
ثانیاً: نسخه‌های مختلف از متن حدیث پیداشود.
نتیجه این دو تلاش باید یک چیز باشد و آن زدودن تصحیف (غلط نگارشی) و تحریف از متن باشد.
· یک نمونه: «کان النَّبیُّ(صلی الله علیه و آله) یُسْتَحِبُّ الْعَسَلَ یَوم الجمعه.»
در حالی که با بررسی نسخه‌های مختلفی از همین حدیث، مشاهده خواهد شد که عسل در اینجا تصحیف (غلط نگارشی) از غسل است.
حال با نگاه به نسخه جدید، دیگر جایی برای مستحب بودن خوردن عسل در روز جمعه می‌ماند؟
فهم متن، مرحله دوم
گام اول) فهم معانی لغات
دانستن معانی کلمات در فهم یک حدیث بسیار مهم می‌باشد. در این مرحله نیاز به دانستن زبان عربی، بویژه علم صرف لغت و غریب الحدیث بسیار قابل مشاهده است.
به کارگیری علم صرف لغت، ما را به ریشه اصلی یک کلمه می‌رساند و جدای از این موارد موجب درک زیبایی‌های لفظی و معنوی حدیث می‌شود.
گام دوم) فهم ترکیبات
در هر زبانی، از ترکیب چند واژه، معانی‌ای بدست می‌آید که در اغلب موارد چیزی جدای از فهم واژه‌ها و لغات نیست.
علمی که زمینه آشنایی با این ترکیبات و معانی حاصل از آن را دارد، علم نحو است.
در کنار این ترکیب‌ها، ترکیب‌هایی نیز وجود دارند که معنای آن حاصل مجموع واژه‌ها نیست که این ترکیب‌ها، گاه بدون پیروی از علم صرف و علم نحو، معنای دیگری را در خود جای داده است و دانستن معنای این دسته از ترکیب‌ها لازم و ضروری است.
مجاز نیز در کنار علم نحو، صنعتی است که باعث شیرینی زبان و زیبایی آن می‌شود که این مورد بسیار در کلام معصومین(علیهم السلام) قابل مشاهده است.
فهم مقصود، مرحله سوم
یکی دیگر از مراحل فهم حدیث، مقصود معصوم(علیه السلام) و یا همان مراد جدّی معصوم(علیه السلام) در بیان آن گفتار است.
مرحله پیش از این، یعنی فهم متن حدیث، مرحله‌ای است که مراد استعمالی یا همان معنای ظاهری کلام معصوم(علیه السلام) برای مخاطب پدید می‌آید ولیکن در این مرحله، با به کارگیری روش‌ها و طی مراحل، می‌توان به فهم مقصود معصوم(علیه السلام) رسید.
علت طی مرحله سوم این می‌باشد که ممکن است معصوم در مقام تقیّه و یا تاخیری که در بیان کلام تا وقت نیاز بوده است، مانع از بیان کلام شده است.
مراحل فهم مقصود معصوم(علیه السلام)، عبارتند از:
گام اول) جامع نگری با گردآوری قرینه‌های یک حدیث
دراین مرحله متکلّم با افزودن واژه یا واژه‌های معنایی، جمله خود را روشن‌تر می‌کند و یا با آوردن سخنی دیگر از معصومین(علیهم السلام)، همه آنچه را از که از حدیث نخست فهمیده، اعتبار بخشیده و یا بی‌اعتبار می‌کند.
قرینه‌ها به دو دسته متّصل و منفصل تقسیم شده و قرینه متّصل خود نیز به دو دسته لفظیّه و مقامیه تقسیم می‌شود.
این قرینه‌ها می‌توانند آیات قرآن کریم، احادیث دیگر اهل‌بیت(علیهم السلام)، مَثَل‌ها، شعرها، تعلیل معصوم(علیه السلام)[۱] و یا سؤال راوی باشد.
گام دوم) یافتن اسباب ورود حدیث
منظور از اسباب ورود حدیث، آن سبب و زمینه‌ای است که باعث شده است معصوم(علیه السلام) به خاطر آن سخنی گفته باشد و یا عملی را به خاطر آن انجام داده باشد.
با بوجود آمدن مکتب‌های مختلف فکری و مدرسه‌های فقهی گوناگون از زمان امام باقر(علیه السلام) به بعد، دانستن اسباب ورود حدیث بسیار مهم می‌باشد، چرا که باید دید معصوم(علیه السلام) در مواجه با چه جریانی این سخن را گفته‌اند و این عمل را انجام داده‌اند.
· یک نمونه: «قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): فَطَرَ الحاجِمُ وَ الْمَحْجوم.»[۲]
پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: حجامت کننده و حجامت شونده هر دو افطار کردند.
با خواندن این حدیث، اینگونه فهمیده می‌شود که یکی از سبب‌های شکسته شدن روزه ،حجامت است.
حال آیا به واقع مقصود پیامبر(صلی الله علیه و آله) همین بوده است ؟
با مراجعه به سبب صدور حدیث خواهید یافت که اینگونه نیست.
سبب صدور حدیث اینگونه است:
پیامبر(صلی الله علیه و آله) از کنار دو مرد عبور کردند و آن دو در حالیکه حجامت میکردند در حال غیبت فردی غایب بودند، پس پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: حجامت کننده و حجامت شونده هر دو افطار کردند.[۳]
گام سوم) تشکیل خانواده حدیثی
همانطور که بیان شد یافتن قرینه‌ها یکی از مراحل مهم در فهم مقصود و مراد جدّی معصوم(علیه السلام) است.
در این میان یکی از قرینه‌های کلام، قرینه منفصل بود؛ که بیشترین نوع از قرائن کلام همین نوع می‌باشد، خواه آن قرینه از همان معصوم(علیه السلام) بوده و گوینده آن خود معصوم(علیه السلام) باشد و یا از امامی دیگر.[۴]
حال ممکن است این احادیث با حدیث اصلی رابطه‌های متعدّد و متفاوت داشته باشند.
اما وجهی که باعث اشتراک ایشان شده است، نظر داشتن آنها به یک موضوع واحد است، اما هر کدام به یک طریقی، به روش‌های مختلف در روشن کردن آن موضوع و یا بیان حکمی از آن در زمینه‌های مختلف دارند.
بر این اساس، جمع آوری این نوع از احادیث هم مضمون و مرتبط با هم را، تشکیل خانواده حدیثی می‌گویند.
فایده تشکیل خانواده حدیثی این است که می‌توان با جستجوی کامل و یافتن همه احادیث معصومین(علیهم السلام) و تفکر و جمع‌بندی درست و اصولی ایشان، یک حکم نزدیک به یقین را صادر نمود و آن را به معصوم(علیه السلام) و دین مقدّس اسلام منتسب کرد.
گام چهارم) توجّه به احادیث متعارض
در هنگام تشکیل خانواده حدیثی، گاه احادیثی یافت می‌شوند که با حدیث مورد نظر تعارض دارند تا جایی که امکان جمع میان آن دو به آسانی میسّر نمی‌باشد.
این مورد گاه به حدی بود که در زمان حضور خود معصومین(علیهم السلام) قابل مشاهده بود و برخی از یاران امام علی(علیه السلام) برای حل این تعارضات به حضور ایشان شرفیاب می‌شدند و یا شاگردان امام صادق(علیه السلام) همچون محمد بن مسلم، منصور بن حازم و… برای فهم تعارضات احادیث اینگونه عمل میکردند.
عالمان بسیاری در این میان وارد تحلیل این مسأله شدند تا آنجا که عالمان اصولی به خاطر اهمیت و جایگاه خاص این بحث در مباحث مختلف فقهی مجبور شدند مبحثی با عنوان «تعادل و تراجیح» را در علم اصول جای دهند و در علم فقه الحدیث نیز به شاخه‌ای از این علم تبدیل شود.
توجه به احادیث متعارض، در کشف مراد جدّی و مقصود اصلی معصوم(علیه السلام) تأثیر به سزایی دارد به خصوص در مورد احادیثی که به تقیّه و یا برای نسخ حکمی بیان شده‌اند.
گام پنجم) بهره گیری از دستاوردهای بشری
آخرین گام در فهم مقصود معصوم(علیه السلام)، توجه به کوشش‌های بشری بخصوص گذشتگان می‌باشد.
همچنین کوشش‌هایی که مرتبط با حدیث بوده و یا ناظر به محتوای آن صورت گرفته است.
موانع فهم حدیث
موانعی که در فهم حدیث وجود دارد خود به دو دسته اساسی تقسیم می‌شوند
موانع در راه فهم متن حدیث
اشتراک لفظی، تحول زبان، خلط بین معنای لغوی و اصطلاحی یک لغت، خلط بین معنای فارسی و عربی، نادیده گرفتن حروف در ترکیبات، تصحیف و تحریف، تقطیع نادرست.
موانع در راه فهم مقصود معصوم(علیه السلام)
جستجوی ناقص، پیش فرض‌های ذهنی، پیروی از هوای نفس، پیروی از آراء و نظریات خود، ساده انگاری، جمود ذهنی، نادیده گرفتن آهنگ سخن و…
[۱]. منظور از تعلیل، علّتی است که گوینده حدیث، حکم خود را به آن استناد می‌کند. [۲]. مسند ابن حنبل، ج ۲، ص ۳۶۴ به نقل از ابوهریره. [۳]. المجموعه، ج ۶، ص ۳۴۹ به نقل از ثوبان. [۴]. شیعه چنین اعتقادی دارد که به علت اینکه ائمه: نوری واحد هستند و علم ایشان از یک منبع الهی سرچشمه می‌گیرد، در این بین تفاوتی در کلام ایشان نیست مگر اینکه زمینه‌های مختلف و متضادی پدید آمده باشد.
