مفهوم شناسی واژه تفسیر
تفسیر از سه حرف «فسر» تشکیل شده است و برخی نیز بر آنند که این واژه در اشتقاق کبیر ، مقلوب سفر است.[۱]
تعاریفی برای این واژه بیان شده است که می توان به این موارد اشاره کرد: واضح و روشن کردن[۲] ،کشف مراد از لفظ مشکل[۳] ، کشف معانی لفظ و اظهار نظر[۴] و شرح مقاصد[۵] .
این کلمه هم در ثلاثی مجرد و هم در ثلاثی مزید که در باب تفعیل به کار برده و متعدی شده است ، هر دو دارای یک معنا می باشند و تنها فرق این دو در این است که در باب تفعیل تاکید و مبالغه وجود دارد ، به همین دلیل در زبان فارسی در هنگام ترجمه لازم آن ، « آن را توضیح دادم» ترجمه می کنند و در معنای دومی به «آن را به خوبی توضیح دادم »معنا می شود . [۶]
۱.۲.۱.۲: تفسیر در اصطلاح مفسّران
واژه «تفسیر» در اصطلاح، حداقل در سه معنا به کار برده شده است : فعل مفسّر ، کتابی که در توضیح آیات قرآن نوشته شده است و نیز تفسیر به عنوان دانش تفسیر که دارای ارکان مشهور علم است. [۷]
آنچه در معنای اصطلاحی تفسیر شایع و مشهور است، همان فعل مفسّر است ، ولیکن در توضیح فعل مفسّر هم دیدگاه های متفاوتی وجود دارد؛ به همین دلیل به برخی از این تعاریف که در مورد «تفسیر» شده است، پرداخته می شود :
علامه طبرسی: «تفسیر، کشف مقصود از الفاظ مشکل است.» [۸]
بدرالدین محمد زرکشی : «تفسیر ، علمی است که به وسیله آن کتاب نازل شده بر پیامبر ۹فهمیده می شود و معانی آن بیان می گردد و احکام و حکمت های آن استخراج می شود.» [۹]
علامه طباطبایی;: «تفسیر، بیان کردن معانی آیات قرآن و کشف اهداف و دلالت های آن است.» [۱۰] که در این مورد جدای از بحث بیان معانی ، علامه ;، قائل به کشف مقاصد نیز می باشد .
آیت الله خویی;:«تفسیر، آشکار کردن مراد خدای متعال از کتاب عزیز است.»[۱۱]
در کتاب «روش شناسی تفسیر قرآن» تعریفی برای تفسیر بیان شده است که می تواند جامع نظریات در تعریف این واژه باشد : «تفسیر عبارت است از بیان مفاد استعمالی آیات قرآن و آشکار نمودن مراد خدای متعال از آن بر مبنای ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره.»[۱۲]
با تعاریفی که در مورد اصطلاح تفسیر بیان شد، می توان سه کارکرد را برای تفسیر و فعل مفسّر بیان داشت: اول تبیین مواردی که دارای نوعی خفا و اشکال است، دوم تفصیل مواردی که در قرآن به صورت اجمال آمده است و در نهایت به عنوان سومین کارکرد می توان به کشف مقاصد الهی از آیه اشاره نمود. [۱۳]
۱.۲.۱.۳: روش ها و گرایش ها در تفسیر
روش تفسیر را می توان ابزارها و منابعی دانست که مفسّر برای به دست آوردن معانی و مقصود آیات از آنها استفاده می کند .[۱۴]
مقصود از گرایش تفسیری، سمت و سوهایی است که در ذهن و روان مفسّر در تعامل با شرایط و مسایل عصر خود، بدان ها تمایل دارد که گاه تفسیر کلامی است، گاه تربیتی و گاه اخلاقی است. [۱۵]
جهت گیری عصری، در اصل نوعی از دغدغه های خاص یک مفسّر است که باعث شده او قدم در پرده برداری از معانی و مقصود آیات بردارد که یکی از انواع آن را می توان تفسیر تربیتی دانست.
در اصل می توان تفسیر تربیتی را اینگونه تعریف کرد : «تفسیر آیات بر اساس نظام تربیتی قرآن و یا تفسیر قرآن با رویکردی تربیتی.»
[۱]. بدرالدین محمد، زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارلامعرفه، ۱۴۱۰ه.ق، ج ۲، ص ۲۸۴ ؛ جلال الدین عبدالرحمان ، سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، درالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ ه.ق، ج ۲، ص ۱۹۲ ؛ مجمع البحرین ماده فسر .
[۲]. احمد بن محمد مقری فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، موسسه دارالهجره، دوم، بی تا، ج ۲، ص ۴۷۲.
[۳]. محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارصادر، ۱۴۱۴ ه.ق، چاپ سوم ،ج ۵ ، ص ۵۵ .
[۴]. فخر الدین، طریحی، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی ، ۱۳۷۵، چاپ سوم ، ج ۳ ، ص ۴۳۷ .
[۵]. روح الله موسوی خمینی;، آداب الصلوه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، بی تا، ص ۱۹۲؛ روح الله موسوی خمینی;، قرآن کتاب هدایت در دیدگاه امام خمینی;، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، ۱۳۹۱، هفتم، ص ۱۴۹.
[۶]. محمد رضا، شاکر، مبانی و روش های تفسیری، قم، جامعه المصطفی، ۱۳۸۹، دوم، ص ۱۶.
[۷]. محمد علی رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن، قم، جامعه المصطفی، ۱۳۹۰، دوم، ج ۱، ص ۱۹.
[۸]. ابوعلی فضل طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ه.ق، پنجم، ج ۱، ص ۱۳:«التفسیر کشف المراد من اللفظ المشکل».
[۹]. بدرالدین محمد زرکشی، پیشین، ج ۱، ص ۳۳:«التفسیر علم یفهم به کتاب الله المنزل علی نبیه محمد و بیان معانیه و استخراج احکام و حکمه».
[۱۰]. سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴، پنجم، ج ۱ ،ص ۷ .
[۱۱]. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، قم، دارالثقلین، ۱۳۸۴، پنجم، ص ۳۹۷: «التفسیر هو ایضاح مراد الله تعالی من کتابه العزیز.».
[۱۲]. علی اکبر بابایی، غلامعلی عزیزی کیا، مجتبی روحانی راد، روش شناسی تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷، سوم، ص ۲۳.
همین معنا را آقای محمود رجبی در کتاب «روش تفسیر قرآن» آورده اند و فرق آن با تعریف ذکر شده در کتاب «روش شناسی تفسیر قرآن» در آن است که ایشان کشف مقاصد الهی را نیز از اجزای تفسیر می دانند . ( محمود رجبی، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷، سوم، ص ۱۲)
[۱۳]. محمد رضا شاکر، پیشین، ص ۱۸.
[۱۴]. همان، ص ۴۴.
[۱۵]. همان.
