« ظن » در قرآن کریم

          چکیده

بررسی معنای واژگانی قرآن از دیرباز مورد توجه مفسرین و محققین قرآن پژوه بوده است و برای فهم این واژگان همت های زیادی صورت گرفته است که در این میان برخی از کلمات همچون ظن بوده اند که نیاز به دقت و کنکاشی بیشتر در خود بوده اند .

برخی از مفسرین بر این عقیده هستند که این کلمه دارای معانی مختلفی در قرآن است و گاه متضاد . به همین دلیل در مورد این لغت بین مفسرین بحث هایی انجام شده است .

در این نوشتار همت نویسنده بر آن بوده است به بیان معانی این لغت در قرآن بپردازد و در آن از نظرات بسیاری از مفسرین گرانقدر بهره برده است .

کلید واژه ها : ظن ، یقین ، علم ، جهل ، زعم .

 

مقدمه

واژه ظن در قرآن کریم  ۶۹ بار ، در ۳۳ سوره و ۵۹ آیه آمده است . بسیاری از مفسرین « ظن » را حالتی نفسانی دانسته اند در برابر یقین ، شک و وهم ؛ یعنی « ظن » به اعتقاد برتر و گمانی که بالاتر از شک و پایین تر از یقین است دانسته اند . ^[۲]

با این نگاه و با توجه به این نظریه و در تقسیمات منطقی که آمده است «یقین» حالتی است نفسانی که شخص علم و اطمینان به یک قضیه دارد و نسبت به محتوای طرف مقابل آن هیچ تردیدی ندارد که عملی نیست و واقعیتی در ورای آن نیست . اما «ظن» اینگونه نیست و حالتی را بدان نامند که به اقتضای آن شخص نسبت به مضمون یک قضیه یقین و اطمینان نداشته باشد.

 

ظن در لغت

در فرهنگ های لغت عربی برای این واژگان قرآنی معانی مختلفی را بیان داشته اند که به بیان این معانی می پردازیم :  

ابن منظور در کتاب لسان العرب آورده است :

الظَّنُّ شک و یقین إِلَّا أَنه لیس بیقینِ عِیانٍ، إِنما هو یقینُ تَدَبُّرٍ، فأَما یقین العِیَانِ فلا یقال فیه إِلَّا علم، و هو یکون اسماً و مصدراً، و جمعُ الظَّنِّ الذی هو الاسم ظُنُون‏ .[۳]

ابن منظور در این مورد دو معنا را برای آن گفته است یکی به معنای شک و دیگری به معنای یقین .

او قائل است که یقین بر دو قسم است :

۱) یقینی که از طریق تفکر و تدبر به دست می آید.

 ۲) یقینی که از راه مشاهده و دیدن باشد .. حال چنانچه یقین ناشی از مشاهده و دیدن باشد ،‌درباره آن واژه علم به کار می برند و واژه ظن را برای قسم دوم یقین می دانند .

او در ادامه بیان می دارد که « ظن» را می توان به دو صورت اسمی و مصدری به کار برد .

ابن فارس در کتاب لغت خویش برای «ظن» دو اصل صحیح و یا دو معنای اصلی معرفی می کند : یکی یقین و دیگری شک و وهم  دانسته است . عرب هر گاه به چیزی یقین نداشته باشد از کلمه شک استفاده می کند و « الظنه» به معنای تهمت هم از این کلمه گرفته شده است .

«ظنین » به  معنای متهم و «ظنون » به کسی گویند که بسیار سوء ظن می برد . [۴]

راغب اصفهانی نیز در کتاب لغت خویش اینگونه آورده است :

 الظَّنُّ: اسم لما یحصل عن أماره، و متى قویت أدّت إلى العلم، و متى ضعفت جدّا لم یتجاوز حدّ التّوهّم، و متى قوی أو تصوّر تصوّر القویّ استعمل معه (أنّ) المشدّده، و (أن) المخفّفه منها. و متى ضعف استعمل أن المختصّه بالمعدومین من القول و الفعل .[۵]

راغب در این نوشتار تلاش کرده است برای ظن یک معنای اصلی بیان کند اما در استفاده از این معنا کاربرد آن را در دو معنای متضاد پذیرفته است .

مبنای پذیرفته شده از سوی راغب اصفهانی این است که هر ماده لغتی در زبان عرب یک معنای واحد بیشتر ندارد و تلاش او هم در راستای کشف این معنای لغتی است ولیکن در معنای ظن اینگونه می گوید :

«ظن» نام آن حالتی است که از روی اماره و نشانه حاصل می شود . حال ، هر گاه آن اماره قوی شود منجر به حصول علم برای فرد می گردد و هر گاه ضعیف گردد از حد توهم نمی گذرد . در صورتی که ظن قوی گردد به طوری که به سرحد علم برسد و یا آن که قوی فرض گردد یا ان کلمه « ان»  مشدده یا « ان»‌ مخففه به کار می رود مانند :‌«الذین یظنون انهم ملاقوا ربهم » ( بقره /۴۶ ) و هر گاه ظن ضعیف باشد کلمه « ان» مختص به معدومین از قول و فعل بعد از آن به کار می رود .

شیخ طریحی نیز در کتاب خویش معانی چهار گانه ای را برای ظن مطرح می کند :

(ظنن) قوله تعالى إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا [۴۵/ ۳۲] أی ما نظن إلا ظنا لا یؤدی إلى الیقین. و قد جاء الظن بمعنى العلم قال تعالى أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ [۸۳/ ۴] و عن بعضهم أنه قال: یقع الظن لمعان أربعه. منها معنیان متضادان، أحدهما الشک، و الآخر الیقین الذی لا شک فیه فأما معنى الشک فأکثر من أن یحصى شواهده. و أما معنى الیقین فمنه قوله تعالى وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً [۷۲/ ۱۲] و معناه علمنا. و قال تعالى وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها [۱۸/ ۵۴] و معناه فعلموا بغیر شک، قال الشاعر:

رب أمر فرجته بغریم             و غیوب کشفتها بظنون‏

 و معناه کشفتها بیقین و علم و معرفه . [۶]

علامه مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم آورده است :

أنّ الأصل الواحد فی المادّه: هو اعتقاد ضعیف غیر جازم لیس فیه یقین مستند الى دلیل قاطع، و الأغلب فیه مخالفته للواقع و بهذا اللحاظ یکون اتّباعه مذموما، و إن صادف موافقه للواقع.

و یدلّ على هذا المعنى قوله تعالى:وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً- ۵۳/ ۲۸. إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ- ۵۳/ ۲۳. وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ- ۵۳/ ۲۸. إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ- ۴۵/ ۳۲. یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّهِ- ۳/ ۱۵۴ فتدلّ هذه الآیات الکریمه على أنّ الظنّ یلازم عدم إغنائه من الحقّ، و فصله عن مرحله العلم و الیقین، و کون اتّباعه مذموما.

فالظنّ بشی‏ء قد یکون فی الواقع باطلا کما فی:

وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ- ۲۱/ ۸۷. ما ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ- ۵۹/ ۲. وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنا لا یُرْجَعُونَ- ۲۸/ ۳۹ و قد یکون إثما و هو اعمّ من الباطل کما فی:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ- ۴۹/ ۱۲ و هو التأخّر و التسامح.

و قد یکون مرجعه الى الخرص و الاختلاق و التهمه کما فی:

إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ- ۶/ ۱۱۶. وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَهِ- ۱۰/ ۶۰ و قد یکون توأما للفکر السیّئ کما فی:

الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ- ۴۸/ ۶. وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً- ۴۸/ ۱۲ و قد یکون حقّا و صدقا کما فی:

قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ- ۲/ ۲۴۹. وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها- ۱۸/ ۵۳. وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ- ۹/ ۱۱۸. إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ- ۶۹/ ۲۰ فهذه الموارد یستعمل الظنّ فیها بمعنى الاعتقاد المطلق، مع کونه حقّا و صدقا، و إن لم یصل الى درجه الیقین المستند الى إدراک قاطع.

فظهر أنّ الأصل الواحد فی المادّه: هو الاعتقاد الضعیف غیر المستند الى دلیل قاطع، سواء کان حقّا أو باطلا، و لم تستعمل الماده فی کلام اللّه عزّ و جلّ بمعنى الیقین أو الشکّ.

بل الحقّ أنّ استعماله بمعنى الیقین أو الشکّ غیر صحیح إلّا بتجوّز مجوّز.

و أکثر استعمالها فی موارد الطعن و التحقیر و التضعیف و الإهانه، کما فی:

ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا …،. إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ …،. وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا …،

اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ …،. إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا.

نعم، الرجل العاقل لا یقنع بما دون الیقین، و یجاهد بکلّ جدّ و اجتهاد الى أن یصل الى الیقین، بل الى مرتبه حقّ الیقین، و لا سیّما فی أموره الّتى تتعلّق بالحیاه الروحانیّه الحقیقیّه، و بها تتمّ حقیقه الانسانیّه، و یبلغ الإنسان الى کماله الّذى یرجى له:

إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً …،. کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ.

و أمّا مفهوم التهمه: فهو فی مورد یکون الظنّ على خلاف الحقّ.[۷]

در این میان اکثر لغویان به معانی متعدد این کلمه اشاره کرده اند و برخی همان معانی مختلف را برای این کلمه برگزیده اند ولیکن در این میان علامه مصطفوی به این قائل شد که این کلمه یک معنا بیشتر ندارد .

در نهایت می توان سخنان لغت دانان را در سه قسمت تقسیم بندی کرد و این نتیجه را از سخنان ایشان گرفت :‌

۱.       برخی « ظن» را به معنای اعتقاد برتری که بالاتر از شک و پایین تر از یقین است .

۲.       برخی از لغویان قائل هستند که این کلمه را از کلمات اضداد است یعنی در دو معنای یقین و شک می توان به کار برد .

۳.       در این میان راغب اصفهانی معنای دیگری را برگزیده بود . او قائل است معنای اصلی آن علم و آگاهی است . قابل شدت  و ضعف است که از سوی شدت آن یقین و سوی ضعف آن توهم و شک است .

در این میان باید دقت کرد که مقصود از شکی که راغب بیان داشته است این است که باید همان معنای احتمال و توهم را برای آن بیان داشت ، نه شکی که در علم اصول فقه از آن یاد می شود و آن دو احتمال مساوی نسبت به یک قضیه است که هیچ یک بر دیگری ترجیح ندارد .

 

استعمال «ظن » در عرب زبانان

در میان اعراب این کلمه را در معانی مختلفی استعمال کرده اند که منحصر در ان معنای ذکر شده از سوی لغت دانان نیست .  به عنوان نمونه می توان به این مورد اشاره کرد که عرب به چاه کم آب نیز « ظن »‌ می گویند . چاهی که اطمینان به وجود آب در آن نبوده است .

به فردی که در او خیری نباشد « ظنین » می گویند . یعنی آن قدر خیرش اندک است که امید و اطمینانی به خیر او نیست .

 

کاربردهای ظن در قرآن

کلمه «ظن» در قرآن کریم به همراه مشتقات آن در حدود شصت و چهار بار آمده است که به گفته محققین می توان آن ها را در دو دسته تقسیم کرد :

الف ) کلمه «ظن» در معنای اندیشه ای درست و نیکو

این دسته از آیات در معنایی مثبت وارد شده است که در این دسته می توان دو آیه را قرار داد .

الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنهَُّم مُّلَاقُواْ رَبهِِّمْ وَ أَنهَُّمْ إِلَیْهِ رَاجِعُون‏ ( سوره بقره / آیه ۴۶)

در آیه قبل از این آیه خدای متعال از مومنان می خواهد از صبر و نماز استعانت بجویند و در ادامه در این آیه می فرماید که این کار فقط بر خاشعان و کسانی که ظن در ملاقات پروردگارشان دارند این کار ممکن است .

در این میان اجماعی است از سوی مفسرین که ظن در این آیه به معنای علم و یقین آمده است چرا که در اصول دین نمی توان به شک و احتمال اعتماد کرد .

شیخ طبرسی در تفسیر خود در مورد این آیه قائل است که «ظن» در این آیه به معنای علم و یقین به رسیدن به  وعده های الهی در آخرت دانسته است . [۸]

آیت الله طالقانی در مورد این آیه اینگونه بیان می دارد :

بعضى ظن در اینجا را بمعناى باور و یقین گرفته‏اند، و توجه نکرده‏اند که در این مورد ظن بلیغ‏تر از یقین است زیرا ظن بملاقات رب هم موجب خشوع و نگرانى است چه رسد بیقین، چنان که همه نگرانیها و امیدها و جنب و جوشها از ظن برمیخیزد. و سرزنشى درباره مخاطبین این آیات است که اگر گمان هم بملاقات رب داشته باشند نباید چنین باشند، چه رسد بآنکه اینها خود را اهل باور و یقین مینمایند.

و اشاره باینست که مطلب بالاتر از حوصله فکرى و ادراک ذهنى انسان است پس هر چه از این حقیقت در ذهن آدمى پرتو افکند چون کامل و واقع آن نیست از جهت واقع ظن است، و نشانه‏ها و مقدمات آن واقع، مى‏باشد.[۹]

علامه طباطبایی در مورد تفسیر این آیه و کاربرد این کلمه در این آیه اینگونه بیان می دارند :‌

این مورد اعتقاد بآخرت، موردى است که هر کس باید بدان یقین حاصل کند، هم چنان که در جاى دیگر فرموده: (وَ بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ) ، با این حال چرا در آیه مورد بحث مظنه و گمان به آن را کافى دانسته؟ ممکن است و جهش این باشد که براى حصول و پیدایش خشوع در دل انسان، مظنه قیامت و لقاء پروردگار کافى است؟ چون علومى که بوسیله اسباب تدریجى بتدریج در نفس پیدا میشود، نخست از توجه، و بعد شک، و سپس بترجیح یکى از دو طرف شک، که همان مظنه است پیدا شده، و در آخر احتمالات مخالف بتدریج از بین مى‏رود، تا ادراک جزمى که همان علم است حاصل شود.

و این نوع از علم وقتى بخطرى هولناک تعلق بگیرد باعث غلق و اضطراب و خشوع نفس میشود، و این غلق و خشوع از وقتى شروع میشود، که گفتیم یک طرف شک رجحان پیدا مى‏کند، و چون امر نامبرده خطرى و هولناک است، قبل از علم بان، و تمامیت آن رجحان، نیز دلهره و ترس در نفس مى‏آورد.

پس بکار بردن مظنه در جاى علم، براى اشاره باین بوده، که اگر انسان متوجه شود به اینکه ربى و پروردگارى، دارد که ممکن است روزى با او دیدار کند، و بسویش برگردد، در ترک مخالفت و رعایت احتیاط صبر نمى‏کند، تا علم برایش حاصل شود، بلکه همان مظنه او را وادار باحتیاط مى‏کند.

هم چنان که شاعر گفته:

         فقلت لهم: ظنوا بالفى مذحج             سراتهم فى الفارسى المسرد

 یعنى بایشان گفتم گمان کنید که دو هزار مرد جنگى از قبیله مذحج بسوى شما روى آورده‏اند، که‏:

                        بزرگان ایشان همه در زره‏هاى بافت فارس هستند.

چه شاعر در این شعر مردم خود را بصرف مظنه ترسانده، با اینکه باید مردم را بدشمن یقینى ترساند، نه به مشکوک، و این بدان جهت است که ظن بدشمن هم براى وادارى مردم بترک مخالفت کافى است، و حاجت بیقین نیست، تا شخص تهدید کننده براى تحصیل یقین در مردم، و تفهیم آنان خود را بزحمت بیندازد و یا اعتنایى بشان آنان کند.[۱۰]

استاد شاکر در مقاله ای که در این مورد نوشته است نیز اینگونه بیان می دارد :

ازنظرکسانیکهاستعماللفظدربیشازیکمعناراجایزمیدانندممکناست گفتهشودکهظندراینآیهمیتواندهردومعناییقینوشکراداشتهباشد،واین بستگیداردکهمنظوراز “لقایپروردگار” چهباشد. اگرمرادازآن،لقایرحمت رحیمیهدرهنگامحشرباشد،کسیبهیقیننمیداندکهبهآنخواهدرسیدیاخیر،واگرمرادازلقایپروردگار،اصلوحقیقتحشرونشرباشد،بایدمرادازظندراین آیهیقینباشدچراکهمؤمنانبایدبهآخرتیقینبورزند.[۱۱]

 

اما برخی که این نظر را قبول ندارند و قائل هستند که در این موارد هم به معنای همان گمان هست آیه را به گونه ای دیگر معنا می کنند :

بهنظرمااینآیهاصولادرمقامبیاناعتقادبهآخرتنیستتابگوییمکهدرمورد قیامتبایدیقینداشت،بلکهآیهدرموردلقایپروردگارهمراهباوجهرضاست.

خاشعینکسانیهستندکهضمناعتقادبهقیامتوتصدیقآننسبتبهکیفیتاعمال خودمظنونندودرنتیجهنسبتبهاینکهدرازایاعمالنیکخودبهپاداشالهی خواهندرسیدیاخیر،ظندارند. بایدگفتکهلازمهصفتخشوعهمهمیناست. اگرانساناظهارداردکهحتمًاخداراباوجهرضاملاقاتخواهدکرد،اینامربهصفت غرورنزدیکتراستتابهخشوع. انسانوقتیخاشعخواهدشدکههمراهباامیدبه ثواب،بیمبهعقابالهینیزداشتهباشد. طبرسیتمایلخودرابهایندیدگاهنشان داده است .«جوامعالجامع ) « یتوقعونلقاءثوابهونیلماعنده» : دادهودرمعنایآیهگفتهاست۴۳ ) درتفسیرمنسوببهامامحسنعسکری (علیه السلام)نیزدرذیلاینآیهآمدهاست: /۱.(۲۳۸) « انماقالیظنونلانهملایدرونبماذایختملهموالعاقبهمستورهعنهم»امادربارهکسانیکهگفتهاندباظنبهآخرتهمکافیاستکهانسانبهصفت خشوعبرسدبایدگفتگرچهممکناستاینسخنبهخودیخودسخنپسندیدهای باشد،اماسیاقاینآیهآنراتأییدنمیکندچراکهآیهشریفهدرمقامتوصیف خاشعاناست. آیهمیگویدکهخاشعانکسانیهستندکهبهملاقاتپروردگارظن دارند. اینمطلبغیرازآناستکهظنبهآخرتموجبپدیدآمدنصفتخشوع میگردد. اگرآیهدرصددبیانموضوعاعتقادبهمعادباشدنمیتوانگفتکهدرجهاعتقادخاشعانبهمعادچیزیکمترازیقینباشد،اماهمانطورکهگفتیمآیهاساسًا درمقامبیاناعتقادبهآخرتومعادنیست. اینآیهنظیرآیاتیاستکه “رجاءبه ملاقاتپروردگار” رامطرحساختهاست،مانندآیاتزیر:؛( منکانیرجوالقاءربهفلیعملعملاصالحاولایشرکبعبادهربهأحدا (کهف/ ۱۱۰[۱۲]

 

فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنىّ‏ِ وَ مَن لَّمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنىّ‏ِ إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهَ  بِیَدِهِ  فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِّنْهُمْ  فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لَا طَاقَهَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ  قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَقُواْ اللَّهِ کَم مِّن فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهَ  بِإِذْنِ اللَّهِ  وَ اللَّهُ مَعَ الصَّبرِِین‏ ( سوره بقره / آیه ۲۴۹)

تمامی سخنان رانده شده در مورد آیه قبل در این مورد نیز قابل صدق است .

علامه طباطبایی در مورد این آیه قایل است که «ظن » در این آیه یا به معنای یقین است یا این که کنایه از خشوع آمده است . [۱۳]

علامه طبرسی در تفسیر این کلمه در این آیه مبارکه سه معنا را احتمال داده است :

اول ) ظن به معنای یقین باشد

دوم ) ظن به معنای سخن گفتن با خود باشد که این همان معنای اصلی برای ظن است

سوم) ظن به معنای گمان و تردید باشد .[۱۴]

ب ) کلمه «ظن» در معنای اندیشه ای نادرست

در برخی از آیات قرآن کریم نیز ظن به معنایی به کاربرد شده است که در مقابل علم و یقین بوده و از آن به عنوان اندیشه نادرست یاد می شود .

از جمله این موارد می توان به آیات زیر اشاره کرد :

وَ إِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَهُ لَا رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِى مَا السَّاعَهُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ مَا نحَْنُ بِمُسْتَیْقِنِین‏ (جاثیه / ۳۲)

وَ مَا لهَُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ  إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ  وَ إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنىِ مِنَ الحَْقّ‏ِ شَیًْا (نجم / ۲۸)

وَ قَالُواْ مَا هِىَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَ نحَْیَا وَ مَا یهُْلِکُنَا إِلَّا الدَّهْرُ  وَ مَا لهَُم بِذَالِکَ مِنْ عِلْمٍ  إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّون‏ (جاثیه /۲۴)

وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا المَْسِیحَ عِیسىَ ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا قَتَلُوهُ وَ مَا صَلَبُوهُ وَ لَکِن شُبِّهَ لهَُمْ  وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِى شَکٍ‏ّ مِّنْهُ  مَا لهَُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ‏ِ  وَ مَا قَتَلُوهُ یَقِینَا (نساء ۱۵۷)

وَ إِن تُطِعْ أَکْثرََ مَن فىِ الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ  إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یخَْرُصُون‏( انعام/ ۱۱۶)

سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشرَْکُواْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشرَْکْنَا وَ لَا ءَابَاؤُنَا وَ لَا حَرَّمْنَا مِن شىَ‏ْءٍ  کَذَالِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ حَتىَ‏ ذَاقُواْ بَأْسَنَا  قُلْ هَلْ عِندَکُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا  إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا تخَْرُصُون‏ (انعام/ ۱۴۸)

 

اما ابن جوزی معنای واحدی را در نظر می گیرد و برای آن پنج وجه معنایی ذکر می کند ؛ او قائل است که معنای اصلی این کلمه قوی بودن یکی از دو چیز نسبت به نقیضش در نفس است و وجوه معانی زیر را برای آن برشمرده است :

۱.       شک ؛ در آیه «وَ مِنهُْمْ أُمِّیُّونَ لَا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلَّا أَمَانىِ‏َّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّون‏» ( بقره /۷۸) : آنان جز به شک و احتمال نمی گرایند .

وَ إِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَهُ لَا رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِى مَا السَّاعَهُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ مَا نحَْنُ بِمُسْتَیْقِنِین‏ (جاثیه /۳۲) : و چون به شما گفته شد که وعده خدا حق است و در قیامت هیچ شک و ریب نیست شما گفتید: قیامت چیست؟ نمى‏فهمیم، بس خیالى پیش خود مى‏کنیم و به آن هیچ یقین نداریم‏.

۲.       یقین ؛ در آیه «الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنهَُّم مُّلَاقُواْ رَبهِِّمْ وَ أَنهَُّمْ إِلَیْهِ رَاجِعُون‏» ( بقره /۴۶) آنان که یقین دارند دیدارکنندگان پروردگار خویش هستند و به سوی او برمی گردند . و…

۳.       تهمت ؛‌در آیه «وَ مَا هُوَ عَلىَ الْغَیْبِ بِضَنِین‏» (تکویر /۲۴) مطابق قرائت آن دسته از کسانی که «بضنین » را «بظنین» قرائت کرده اند . با این تفاسیر معنای آیه اینگونه خواهد بود : تو نسبت به امور غیب و خبر دادن از آن متهم نیستی .

۴.       پندار ؛ در آیه «وَ مَا کُنتُمْ تَسْتَترُِونَ أَن یَشهَْدَ عَلَیْکُمْ سمَْعُکمُ‏ْ وَ لَا أَبْصَارُکُمْ وَ لَا جُلُودُکُمْ وَ لَاکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ . وَ ذَالِکمُ‏ْ ظَنُّکمُ‏ُ الَّذِى ظَنَنتُم بِرَبِّکمُ‏ْ أَرْدَئکمُ‏ْ فَأَصْبَحْتُم مِّنَ الخَْاسِرِین‏ » ( فصلت / ۲۲-۲۳) : ولیکن پنداشتید که خدا بسیاری از آنچه می کنید نمی داند و این بود پندارتان که به پروردگار خود گمان می بردید ؛‌شما را هلاک کرد .

۵.       دروغ ؛ آیه «وَ مَا لهَُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ  إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ  وَ إِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنىِ مِنَ الحَْقّ‏ِ شَیًْا» (نجم/۲۸)

مرحوم فیروزآبادی نیز چهار معنای ابتدایی را برای این کلمه ذکر کرده است و به معنای ششم اشاره ای نکرده است .

دکتر سید محمد طیب در مقاله ای که به بررسی معنا شناسی کلمه ظن در قرآن کریم پرداخته است به بررسی پنج معنای ذکر شده از سوی ابن جوزی پرداخته و برخی از ایشان را رد و برخی را تقویت می کند .

او معانی ، تهمت ، دروغ ، یقین را برای این کلمه برمی شمرد .

 

واژگان مرتبط با وا‍ژه «ظن »  در قرآن کریم

نسبت ظن با حسبان

واژه « حسبان » که از ماده « حسب » گرفته شده است به معنای پندار و اعتقاد یه یک امر خلاف واقع به کار می رود . می توان این جریان را گفت که هرگونه پنداری حسبان است ،‌خواه بر اماره و نشانه متکی باشد ، خواه نباشد . با این نگاه می توان حسبان را اعم از ظن دانست .

این موارد را می توان از مواردی دانست که حسبان به همان معنا در قرآن کریم و آیات مبارک آن آمده است : لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فىِ الْأَرْضِ یحَْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لَا یَسَْلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا  وَ مَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیرٍْ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیم‏ ( بقره /۲۷۳)

قِیلَ لهََا ادْخُلىِ الصَّرْحَ  فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّهً وَ کَشَفَتْ عَن سَاقَیْهَا  قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِّن قَوَارِیرَ  قَالَتْ رَبّ‏ِ إِنىّ‏ِ ظَلَمْتُ نَفْسىِ وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین‏ ( نمل / ۴۴)

ولی باید این پندار را درست کرد ، چرا که نمی توان در همه‌ موارد حسبان را به معنای ظن به کار برد . در اصل حسبان ، حسابگری سطحی و غیر دقیق استکه بعضا شایسته سرزنش است ولیکن ظن در همه موارد مذموم نیست بلکه در رابطه عاطفی با خدای متعال و نیز امور اخلاقی و روابط اجتماعی اتکا بر اندیشه های مبتنی بر حسن ظن ضامن سلامت روانی فرد و جامعه است .

نسبت ظن به زعم

ابن فارس زعم را کلمه ای می داند که به معنای گفتار غیر صحیح و غیر یقینی می داند واز آن حکایت دارد . ماده زعم به خودی خود اگر دیده شود بر ناصحیح بودن یا مشکوک بودن قول دلالت ندارد بلکه از نظر کسانی که قول و عقیده ای را با واژه زعم گزارش می کند آن قول و عقیده ناصحیح مشکوک است .

در این مورد که برخی از جاها در قرآن کریم زعم به همین معنا آمده است می توان موارد زیر را نام برد:

زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَن لَّن یُبْعَثُواْ  قُلْ بَلىَ‏ وَ رَبىّ‏ِ لَتُبْعَثُنَّ ثمُ‏َّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ  وَ ذَالِکَ عَلىَ اللَّهِ یَسِیر ( تغابن /۷)

أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاءَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفًا أَوْ تَأْتىِ‏َ بِاللَّهِ وَ الْمَلَئکَهِ قَبِیلا ( اسراء / ۹۲)

نسبت ظن با شک ، یقین و جهل

شهرتیافتهاستکهاگردرموردگزارهایهیچاحتمالخلافیوجودنداشته باشددرموردآناصطلاحیقینبهکارمیرود،وقتیدوطرفگزارهایبدونمرجّح باشدوبهاصطلاحپنجاهپنجاهباشدشکاطلاقمیشود،درصورتیکهیکطرف راجحباشدبهآنظنوبهطرفمرجوح،توهّمگفتهمیشود. طبقاینتقسیمبندی نمیتوانظنوشکرادریکموردبهکاربرد. درحالیکهقرآن ظنوشکرا،حداقلدرمصداق،معادلیکدیگربهکاربردهاست. درآیه۱۵۷سورهنساءآمدهاست:و قولهمإناقتلناالمسیحعیسیابنمریمرسولاللهوماقتلوهوماصلبوهولکنشبهلهم وإنالذیناختلفوافیهلفیشکمنهمالهمبهمنعلمإلااتباعالظنوماقتلوهیقینا(نساء/ ۱۵۷). دراینآیهکریمهخداوندفرمودهاستکسانیکهدرموردحضرت عیسی(علیه السلام)اختلافداشتند،درموردکشتناودرشکبودند،وسپستأکیدمیکندکه آنهادراینبارهبرصفتعلمنبودند،بلکهازچیزیجزظنپیروینمیکردند. دراینآیه،چهاراصطلاح«شک » ، « یقین »  ، « علم » و « ظن »  باهمبهکاررفتهاست.

مطابقاینآیه،علمنداشتنیهودبهکشتنعیسی،همبهعنوانمصداقشکوهممصداقظن معرفیشدهاست. پسحداقلمیتوانگفتکهبرخیازظنونمصداقشکنیزهستند. اینطورنیستکهشکفقطدرجاییباشدکهدوطرفیکگزارههیچ ترجیحینداشتهباشند. همانطورکهدرتعریفیقینآوردهاندکهآن “زوالشک“

است. بنابراین, تازمانیکهگزارهایغیریقینیبهگزارهاییقینیتبدیلنشدهاست،

حتیاگربهحدرجحانهمرسیدهباشد،میتوانآنراگزارهایدانستکهدرمورد آنشکوجوددارد.

میتوانمفاهیمفوقورابطهآنهاراچنینترسیمکرد: گزارهایکهیقینینباشد، گزارهایاستکهدوطرفبرایآنمفروضاست. حالممکناستهریکازطرفین یاهردوطرفداراینشانهتأییدیباشد. بهطرفیکهمؤیَّدبهامارهباشدظناطلاق میشودوبهطرفیااطرافیکهدارایامارهنباشدجهلاطلاقمیشود. پسشک نقطهتلاقیطرفینیکگزارهغیریقینیاست،خواهطرفینآنگزارهدارایامارهباشد یاهیچکدامازطرفینامارهنداشتهباشدیایکطرفدارایامارهوطرفدیگربدون امارهباشد. [۱۵]