سخن آغازین
افزایش اعتماد به نفس در کودکان، می تواند زمینه ساز رشد روانی-اجتماعی کودک در دیگر دوران های زندگی او باشد. کودکی که دارای اعتماد به نفس مطلوبی باشد در دوران نوجوانی می تواند از یک هویت صحیحی برخوردار باشد، چرا که او بر اساس واقعیت هایی استعدادهای او خود را شناخته و آنها را رشد داده است.
کودکی که از اعتماد به نفس مطلوبی برخوردار باشد و این اعتماد به نفس بر اساس واقعیت شکل گرفته باشد نه بر اساس توهمات و تخیلات او و اطرافیانش، می تواند نوید بخش آینده درخشان آن کودک باشد. در مقابل آن هم قابل تصور است که اگر این اعتماد به نفس در کودک شکل نگرفته باشد، نمی توان مطلوب هایی که در آینده از او متوقع هستید، شکل بگیرد. برخی از روانشناسان و متخصصان روانی در حوزه کودک بر این باور هستند که اعتماد به نفس در سنین کودکی شکل می گیرد و تاثیر این اعتماد سازی، آثاری ماندگار به درازای عمر آدمی دارد.
از همین روی باید راهبردهایی که باعث افزایش اعتماد به نفس درست در کودکان می شود را به درستی آموخت و در سبک های تربیتی و ارتباطی با کودک به کار گرفت.
اعتماد به نفس چیست؟
اگر بخواهیم اعتماد به نفس[۱] را به یک زبان ساده برای شما تعریف کنیم، در اصل اعتماد به استعدادهای خود را اعتماد به نفس می توان دانست. انسانی که به استعدادهای خود باور داشته باشد، آنها را بشناسد و سعی در به کارگیری و به فعلیت رساندن آنها داشته باشد، را می توان یک انسانی با اعتماد به نفس دانست.
اعتماد به نفس که از آن به خودباوری نیز تعبیر می شود، یک حالت روانی است که فرد بر اساس تجربه هایی که در زندگی به دست آورده است و یا شناختی که اطرافیان به او می دهند، استعدادها و توانایی های خود را کشف می کند و سعی دارد برای به موفقیت رسیدن آنها را به کار بگیرد. او بر این استعدادها و توانایی خود اعتماد دارد.
اما آیا میان «اعتماد به نفس» و «عزت نفس»[۲] تفاوت وجود دارد. بله! بین این دو اصطلاح تفاوت هایی وجود دارد که برخی به اشتباه این دو را به جای یکدیگر استفاده می کنند.
اگر بخواهیم در یک کلام فرق میان این دو اصطلاح را بیان کنیم، این است که گستردگی عزت نفس برتری خاصی بر اعتماد به نفس دارد. عزت نفس به معنای آن است که شخص کل وجود خودش را با ارزش می داند، معتقد است که نباید اجازه دهد حس حقارت به او دست بدهد. از همین روی توجه خاصی در روایات به این امر شده است و سفارش شده است که از افرادی که دارای عزت نفس نیستند و خود را حقیر می دانند، دوری کنند.[۳]
در مقابل عزت نفس، اعتماد به نفس، دارای جهت گیری است. به این معنا که اعتماد به نفس در یک موضوع خاص خود را بروز می دهد. به عنوان نمونه، می گویند فلان شخص اعتماد به نفس خاصی در تحصیلات دارد و یا اعتماد به نفس خاصی در مسابقات ورزشی دارد در حالیکه همین شخص ممکن است اعتماد به نفس پائینی در فعالیت های علمی داشته باشد. از همین روی کسی می تواند عزت نفس پائینی داشته باشد ولی اعتماد به نفس بالایی در موضوع خاصی داشته باشد.
نشانه های اعتماد به نفس بالا
- افرادی که دارای اعتماد به نفس بالایی هستند، شناخت خوبی از استعدادهای خود دارند. ممکن است جدای از شناخت این استعدادها، آنها را نیز رشد داده باشند.
- افرادی که دارای اعتماد به نفس مطلوبی هستند، از انتقاد دیگران خشمگین نمی شوند چرا که به خویش استعدادهای درونی خویش اعتماد دارند.
انسانی که دارای اعتماد به نفس مطلوبی است واستعدادهای خود را به درستی کشف کرده است، دیگر شکی در وجود آنها ندارد، برایش روشن است که این استعداد را دارد و باید برای او گام هایی بردارد؛ حال هر چقدر دیگران در مورد آن انتقادهایی را بکنند و داشته های او را زیر سئوال ببرند، آسیبی به او نمی زند.
با سخنی که بیان شد می توان به این نکته رسید که افراد دارای اعتماد به نفس، از سخن های گزنده افراد مخالف آسیب نخواهد دید.
۳. افرادی که دارای اعتماد به نفس بالایی هستند، اهل ریسک پذیری هستند و سعی دارند با توجه به آن بسیاری از تجربه های جدید را انجام بدهند و مطالب جدیدی را بیاموزند. این دست از افراد اگر هم در کار جدیدی که وارد شده اند، شکست بخورند همان را به عنوان تجربه استفاده کرده و سعی می کنند به درستی از آن تهدید صورت گرفته، فرصت های خوبی را استخراج کنند.
۴. افراد با اعتماد به نفس بالا، برای رسیدن به موفقیت نیاز کمتری به انگیزه سازی های بیرونی و مشوق های بیرونی دارند (نه اینکه ندارند بلکه نیازشان نسبت به آدم های با اعتماد به نفس پایین کمتر است). این افراد سعی دارند از درون وجود خود، انگیزه سازی کنند تا برای رسیدن به موفقیت کمتر به محیط بیرون از خود نیازمند باشند.
۵. افرادی که دارای اعتماد به نفس مطلوبی هستنند، در بیان تجربیات و نظرات خود نسبت به دیگران، قدرت بیشتری را دارند. چرا که این افراد چنین باوری دارند که در این موضوع، دارای اندیشه و تجربیات خوبی هستند. به همین خاطر افراد خودباور، به راحتی در جلسات هم اندیشی، نظرات خود را بیان می کنند، از آن دفاع می کنند، از نقدهای دیگران استقبال می کنند و در صورت لزوم اندیشه خود را اصلاح می کنند، چرا که این افراد به دنبال اتقاء می باشند.
۶. افراد خودباوری که دارای عزت نفس مطلوبی نیز هستند، تلاش های خوبی در شبکه سازی و نیز ارتباط درست با دیگران قدم برمی دارند. این افراد می دانند که ارتباط با دیگران هیچ ضربه ای به رشد ایشان نمی زند و حتی ممکن است بتوانند از تجربیات دیگران استفاده کنند، از همین روی کار گروهی را به راحتی قبول می کنند و سعی دارند بتوانند زمینه رشد خود و دیگران را مهیا کنند.
۷. افراد دارای اعتماد به نفس بالا، به راحتی در فعالیت های اجتماعی شرکت می کنند.
این بخشی از ویژگی های افراد دارای اعتماد به نفس بالاست. ممکن است نداشتن عزت نفس مطلوب به برخی از این ویژگی ها آسیب بزند.
نشانه های اعتماد به نفس پائین
برای اینکه شما متوجه بشوید فرد خودباوری هستید یا خیر باید ببینید چه مقدار از ویژگی های افراد خودباور را دارید و چه مقدار از ویژگی های اعتماد به نفس پائین . از همین روی همانطور که صفت های افراد خودباور را شناختید لازم است که افراد دارای اعتماد به نفس پائین را نیز به درستی بشناسید.
- افرادی که دارای اعتماد به نفس پائین هستند، خود را حقیر و بی عزت می دانند. می توان رابطه مستقیمی را میان اعتماد به نفس و عزت نفس بیان کرد. افرادی که دارای اعتماد به نفس پائین هستند برای خود ارزشی قائل نیستند از همین روی ممکن است دست به هر کاری بزنند تا خود را به دیگران اثبات کنند.
- این افراد اهل تجربه کردن نیستند. دست به کارهای جدید نمی زنند و مانع تجربه های جدید دیگران نیز می شوند. در حدیثی امیرالمومنین (علیه السلام) به مالک اشتر، اینگونه سفارش می کند: « در مشورت کردن خود افراد بخیل را دخالت مده که تو را از نیکی و کار خیر بازداشته و تو را از فقر می‌ترساند و نیز با آدم ترسو مشورت مکن که تو را در انجام کارها سست می‌کند و همچنین شخص حریص را داخل در شور قرار مده که حرص، ستم کردن را در نظرت آرایش می دهد».[۴] افراد دارای اعتماد به نفس، آدم هایی بسیار ترسو هستند که همین ترس از عدم موفقیت آنها را از ورود به کارهای جدید باز می دارد.
- این افراد دارای مشکلات هویتی هستند. دوست دارند کس دیگری باشند و از موقعیت خود یا شخصیت خود رضایت ندارند. این افراد در توهماتی که دارند خود را جای دیگری قرار می دهند و به خاطر همین در واقعیت برای رسیدن به آن خوشبختی و موفقیت دست به کاری نمی زنند.
- این مشکل هویتی باعث این می شود که این افراد نتوانند در کارها خود به درستی تصمیم بگیرندو همیشه نیازمند به آن هستند که دیگران به جای آنها تصمیم بگیرند و برای مشکلات آنها فکر کنند. این افراد اگر هم تصمیم بگیرند بر روی تصمیم خود پافشاری نمی کنند و هر لحظه ممکن است از تصمیم خود برگردند. این افراد به شدت استعداد آن را دارند که تبدیل به یک شخصیت وابسته شوند.
یکی از اختلالات شخصیت، اختلال شخصیت وابسته [۵](DPD) است. همانطور که از نام این اختلال مشخص است، شدت وابستگی این افراد به دیگران است که باعث شده از آن به عنوان یک اختلال روانی در دسته اختلالات شخصیت نام برده شود.
این افراد به طور بسیار شدیدی به سمت دیگران کشیده می شوند. آنها به قدری متکی به دیگران هستند که دیگران از این رفتارشان به ستوه آمده و از آن شکایت دارند.[۶] شاید در گفتگوی های میان با دوستان خود شنیده اید که می گویند طرف آدم چسبانی هست یا مثل کنه به آدم می چسبه. شاید این الفاظ کلمات مناسبی برای شناخت افراد مبتلا به اختلال شخصیت وابسته باشند.
این افراد برای هر تصمیم گیری در زندگی خود، چه تصمیم گیری های عادی و چه تصمیم گیری های مهم در زندگی به دیگران به شدت وابسته هستند در حدی که گویی خود ذهنی برای اندیشیدن و تفکر ندارند.[۷]همه این رفتارها از سرناچاریست، ناچاری ای که ترس از دست دادن دیگران و جدا شدن از آن هاست.
افرادی که به حد قابل توجهی از خودباوری نرسیده در تصمیم گیری مشکلات اساسی دارند.
۵. افراد بی اعتماد به نفس، امیدی به آینده ندارند؛ چرا که آینده در نگاه ایشان تاریک و مبهم است. از همین روی برای ساختن آینده خود تلاشی نمی کنند.
۶. این افراد به راحتی به زیردستان خود ظلم می کنند. افراد با اعتماد به نفس پائین از آن روی که نمی توانند در مقابل قدرت مندتر از خود قدرت نمایی کنند، به راحتی به زیردستان خود توهین کرده و سعی می کنند با این کار به گونه ای قدرت نمایی کنند.
۷. این افراد در مقابل همسالان خود سلطه پذیر و در مقابل افراد کوچک تر از خود سلطه جو هستند.
۸. این افراد گوشه گیر هستند و سعی دارند در اجتماعات شرکت نکنند.
۹. این افراد به شدت در محیط های جدید و فعالیت های جدید کاری، اضطراب پیدا می کنند و نمی توانند کاری انجام دهند.
۱۰. در دوست یابی به شدت مشکل دارند و توان انجام آن کار را ندارند.
پی نوشت:
[۱] . Self Confidence
[۲] . self-esteem
[۳] . در روایتی از امام هادی (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: « مَنْ هانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فَلا تَأْمَنْ شَرَّهُ؛ کسی که ارزش و شخصیت خود را پست شمارد، از شرّ او آسوده مباش.» (میزان الحکمه، ج۳، ص ۴۴)
[۴] . نامه ۵۲ نهج البلاغه.
[۵] . Dependent personality disorder
[۶] . ریچارد پی.هالجین و سوزان کراس ویتبورن، آسیب شناسی روانی، مترجم: یحیی سیدمحمدی، تهران: نشر روان، سیزدهم، ۱۳۹۴، ج ۲، ص ۳۱۷.
[۷] . مهدی گنجی، آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5، تهران، نشر ساوالان، سوم، ۱۳۹۶، ج ۲، ص ۳۶۲
احسنت استاد