دوران بلوغ

بهداشت دوران بلوغ

کلمه بلوغ به معنای رسیدگی و «رسیدن به نهایت و انتهای چیزی» است. بلوغ چند بعدی است: بلوغ جسمی/جنسی، بلوغ روانی، بلوغ فکری/عقلی، بلوغ اجتماعی، بلوغ شرعی، بلوغ هیجانی/عاطفی، بلوغ اخلاقی معنوی، بلوغ سیاسی، بلوغ اقتصادی، بلوغ فرهنگی.

بلوغ جسمی/جنسی

بلوغ جسمی معمولا نخستین تغییرات دوران بلوغ است و به مجموعه ی تغییرات فیزیکی و فیزیولوژیکی گفته می شود که شخص را شبیه انسان بالغ می کند و به وی قدرت بچه دار شدن می دهد. بیشتر این تعبیرات جنبه ی جنسی دارند و به غدد و اندام های جنسی مرتبط می شوند. به همین علت، این جنبه از بلوغ puberty باعث ایجاد آمادگی، احساس نیاز و توانایی جنسی و تولید مثل می شود. زمان، فرآیندها و نشانه های بلوغ در پسران و دختران متفاوت است. این مراحل شامل: ترشح غده های جنسی و ظهور ویژگی های ثانوی جنسی از قبیل رویش و نمو موهای زاید در بدن و فعالیت غده های عرق در زیر بغل و قاعدگی می شود.

سن بلوغ

سن شروع بلوغ تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد و در جوامع گوناگون نیز متفاوت است. به طور طبیعی دختران در محدوده ی سنی ۱۷-۹ سالگی (به طور متوسط ۹۰۰۰ سالگی) وارد مراحل بلوغ می شوند. در ایران سن متوسط شروع بلوغ ۱۳- ۱۱ سالگی است. بر طبق آمار، حدود پنجاه درصد همه دختران بین ۵/۱۲ تا ۵/۱۴ سالگی بالغ می شوند.
در هر صورت بلوغ یک دورهی کوتاه مدت است و از ۲ تا ۴ سال طول می کشد. دختران حدود دو سال زودتر از پسران به دوران بلوغ قدم می گذارند.
ظاهر شدن علائم بلوغ از نظر فیزیکی و هورمونی در دختران قبل از ۸ سالگی بلوغ زودرس و زمانی که هیچ علامتی از بلوغ تا سن ۱۳ سالگی در آنها دیده نشود، بلوغ دیررس نامیده می شود.
طول مدت نوجوانی (Adolescence) که طی آن تمامی ابعاد بلوغ تکامل می یابد، از دوازده تا هجده الی بیست و یک سالگی متغیر است
در معنای وسیع کلمه، شروع نوجوانی، مصادف با آغاز رشد جنسی است که تا زمان استقلال فرد ادامه می یابد. از آنجا که تفاوت های فردی زیادی در مورد نوجوانی و رشد جنسی وجود دارد. روان شناسان بیشتر در مورد سن شروع و پایان نوجوانی و میانگین سن سخن می گویند. بر این اساس معمولا نوجوانی به سه مرحله به شرح زیر تقسیم می شود:
۱-پیش نوجوانی (مرحله پیش تر بلوغ) ۱۲- ۱۰ سالگی
۲- ابتدای نوجوانی (مرحله بلوغ) ۱۵- ۱۲ سالگی: در این زمان، تغییرات بدنی به نقطه ای رسیده است که سلول های جنسی در اندام های جنسی تولید می شوند، هر چند تغییرات بدنی هنوز کامل نیستند.
۳-اواخر نوجوانی (مرحله پس از بلوغ) ۱۸- ۱۵ سالگی در این مرحله اندام های جنسی به شیوه ای رشد یافته عمل می کنند و ویژگی های ثانوی جنسی و یا خصوصیتهای بدنی که دو جنس را از هم متمایز می سازد، به خوبی تکامل می یابند.

عوامل مؤثر بر شروع سن بلوغ

سن بلوغ وابسته به تعادل بین گرمی و تری مزاج کودک است و رسیدن به این تعادل حاصل مجموعه ای از عوامل مانند وراثت، تغذیه و جنسیت، شرایط جغرافیایی و ورزش کردن است.
عوامل مختلفی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر شروع سن بلوغ اثر می گذارند:
 • عوامل ارثی و ژنتیکی: سن بلوغ در دختران بیشتر تحت تأثیر عوامل ارثی و خانوادگی است. دخترانی که مادرانشان زودتر بالغ شده اند، رشد جنسی زودتری خواهند داشت و مادرانی که بلوغ آنان دیرتر اتفاق افتاده است، دخترانشان بلوغ دیرتری را تجربه می کنند. زیرا بخشی از خصوصیات مزاجی افراد ارثی است و به اصطلاح طب ایرانی، مزاج جبلی یا خلقی نامیده می شود.
 • جنس: دختران حدود ۲ سال زودتر از پسران بالغ می شوند.
• نژاد: به طور متوسط دختران سیاه پوست حدود ۱ سال زودتر از دختران سفید پوست بالغ می شوند.
• اقلیم: آب و هوا نیز بر سن بلوغ تأثیر دارد. بلوغ زودتر معمولا در مناطق استوایی و گرمسیر رخ می دهد. همچنین تفاوت زندگی در شهر و روستا نیز از عوامل مؤثر در سن بلوغ است. نوجوانان شهری زودتر از نوجوانان روستایی بالغ می شوند.

وضعیت سلامت و تندرستی فرد

-تغذیه و بهداشت نامناسب در دو طیف می تواند هم سبب بلوغ دیررس و هم زودرس شوند.
– ارتباطات اجتماعی آزاد و زیاده روابط خانوادگی تنگاتنگ، خانواده های پر جمعیت و خانه های کوچک و بی بندوباری فرهنگی باعث بلوغ زودرس می شوند.
– چاقی متوسط باعث بلوغ زودرس و چاقی و لاغری شدید باعث تأخیر در بلوغ می شود.
– فعالیت بدنی شدید مثل ورزش حرف های باعث تاخیر در بلوغ می شود.
همانطور که ذکر شده از دیدگاه طب ایرانی مهمترین عامل سن آغاز بلوغ، شرایط مزاجی است. موارد فوق، می توانند از طریق بر هم زدن تعادل مزاجی فرد در فرآیند بلوغ اختلال ایجاد کرده و سن شروع آن را تغییر دهند.

علل و مکانیسم بلوغ

عامل اصلی بلوغ از دیدگاه طب الوپاتیک (طب جدید) ترشحات غدد درون ریز هستند که اصلی ترین آنها عبارت اند از: غده هیپوتالاموس، غده هیپوفیز، غده تیروئید، تخمدان ها (غدد جنسی زنان). این غدد با ترشح هورمون ها به داخل جریان خون و تأثیر در بافت های هدف، سبب تغییرات در این اندام ها می شوند. علت آغاز آبشار بلوغ، تغییر در فعالیت این غدد و میزان ترشحات آنها در سنی خاص است.
ترشحات غده هیپوتالاموس در مغز آغازگر این فرایند است. ترشحات این غده بر روی غده هیپوفیز تأثیر می گذارد و سبب افزایش ناگهانی و شدید ترشح هورمون رشد و هورمون محرک غدد جنسی می شود که هورمون رشد عامل اصلی بلوغ جسمی مثل افزایش قد و حجم عضلات است و هورمون محرک غدد جنسی با اثر بر تخمدان ها باعث ترشح هورمون های جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی در دختران مثل بزرگ شدن پستان ها به عنوان اولین تغییر و در نهایت قاعدگی می شود.
ترشحات غدد فوق کلیوی عامل رویش موهای ناحیه ی شرمگاهی، زیر بغل و دیگر نقاط بدن به جز صورت است ترشحات غده تیروئید که مسئول سوخت و ساز بدن می باشد برای ترشحات سایر غدد ضروری است.
از دیدگاه طب ایرانی، بلوغ محصول تغییرات مزاجی دوره های سنی ابتدای حیات انسان است. این مکتب طبی دو کیفیت گرمی و تری را عامل رشد و نمو دانسته و به طور کلی حیات انسان را تحت تأثیر این دو کیفیت می داند. از تولد تا ابتدای جوانی که مزاج انسان گرم و تر است پدیده ی رشد و نمو را شاهد هستیم و در دیگر دوره های سنی با تغییر مزاج و خروج از گرمی و تری، نمو نداریم و رشد نیز تنها در دو بعد به صورت چاق و لاغر شدن امکان پذیر است. اما ممکن است این سؤال در ذهن شما ایجاد شود که چرا در همین دوران رشد، گاهی با رشد و نمو تدریجی و گاهی با تغییرات سریع و جهش رشدی و پدیده بلوغ مواجه هستیم؟
تغییرات رشدی انسان در ابتدای کودکی به تدریج صورت می گیرد؛ زیرا در این سنین مزاج، رطوبت بیشتری دارد و کیفیت حرارت به سبب وجود رطوبت بیشتر، فرصت بروز و ظهور کمتری می یابد. با افزایش سن و به مرور زمان از میزان رطوبت، کم شده و علائم حرارت در مزاج کودک نمایان می شود به طوری که در حدود ۱۴- ۱۰ سالگی به اوج خود می رسد و در این زمان است که سرعت و جهش رشدی را داریم. به طور کلی هر زمان که با سرعت و قوت در افعال و عملکردها مواجه شدیم مانند به سرعت صحبت کردن، تند قدم برداشتن، سرعت تصمیم گیری، باید بدانیم که با کیفیت حرارت سروکار داریم. در این سنین نیز به محض بروز و ظهور حرارت. فعل و انفعالات هورمونی و فیزیکی دوران بلوغ مانند آبشار آغاز می شود و تا زمانی که این تعادل، بین حرارت و رطوبت مزاج برقرار باشد ادامه می یابد. به همین دلیل است که پدیده بلوغ در پسرها پر سر و صداتر است و جهش رشد قدی نیز در آنان بیشتر از دخترهاست زیرا مزاج جنس مذکر از مؤنث گرم تر است.
زمانی که حرارت بتواند از مقدار رطوبت بدن کم کند و مزاج انسان به سمت خشکی برود از سرعت رشد کاسته می شود و به مرور فرآیند بلوغ پایان می یابد. زیرا رطوبت نیز از ارکان رشد و نمو است و با کاهش آن، رشد نیز متوقف می گردد. در نتیجه در سنین جوانی که مزاج، گرم و خشک است رشد و نمو بسیار کند و به تدریج به طور کامل متوقف می شود.
پس، با رعایت نکات و اصول حفظ سلامتی در دوران بلوغ و حفظ تعادل بین گرمی و تری با ورزش، تغذیه آرامش روانی و … دختر نوجوان ما می تواند دوران بلوغ را به سلامت بگذراند به هم خوردن تعادل مزاجی در این دوره ی سرنوشت ساز ممکن است فرزندان را با مشکلات متعدد دوران بلوغ روبرو کند به شکلی که با افزایش در گرمی و تری دچار بلوغ زودرس و یا با کاهش شدید آن دچار کندی رشد گردد.
اما نکته قابل توجه این است که از دیدگاه طب ایرانی، شروع تغییرات هورمونی ناشی از تغییرات مزاجی در دوران بلوغ است و چگونگی و آغاز این تغییرات از زمانی که جنین در رحم مادر قرار دارد شروع شده است. سلامتی فرد از زمان جنینی است نه تنها دوران کوتاه بلوغ و نوجوانی، این مسئله اهمیت توجه به سلامت دختران از دوران جنینی که در رحم مادر قرار دارد تا جوانی را نشان می دهد. حتی قبل از آن یعنی زمانی که نطفه هنوز در رحم مادر قرار نگرفته است. بنابراین سلامتی جسمی و روانی پدر و مادر نقشی مهم در سلامت جنین و نسل آینده دارد.
با انجام دادن آموزه های این مکتب طبی غنی و با تربیت مادرانی سالم و توانمند، می توانیم به سلامتی نسل های آینده امیدوار باشیم.

تغییرات جسمانی دوران بلوغ (صفات ثانویه جنسی)

بلوغ جسمی به دوره تکامل جنسی مربوط می شود و زمانی است که کودک تغییرات جسمانی، هورمونی و جنسی را تجربه می کند و برای تولید مثل و باروری آماده میشود. این دوره با رشد سریع و آشکار شدن صفات ثانویه جنسی همراه است.
رشد بدن بین ۸- ۱۸ سالگی سریع و چشمگیر بوده، این رشد در تمامی اجزای بدن صورت می گیرد. به این مجموعه تغییرات پیش آمده در بدن، بلوغ جسمانی گفته می شود. در واقع بلوغ پلی است بین کودکی و بزرگسالی که طی این عبور بدن فرد با تغییرات زیادی روبرو می شود. سن دقیقی برای شروع بلوغ وجود ندارد و از فردی به فرد دیگر متفاوت است که بستگی به تعادل مزاج کودک دارد و رسیدن به این تعادل حاصل مجموعه ای از عواملی مانند وراثت، تغذیه و جنسیت، شرایط جغرافیایی و ورزش کردن است. تغییرات جسمی این دوران شامل جهش رشد قدی، افزایش وزن و قد، صفات ثانویه جنسی، تمایل جنسی و ترشح هورمون های جنسی، رشد بیشتر موهای بدنه بم شدن صدا، چربی بیشتر پوست بدن است.