سیمای خانواده در نگاه امام رضا (علیه السلام)

مقدمه

«خانواده» از گذشته‌های دور تا به امروز به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی و پایه‌گذار جوامع، فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری شناخته شده‌است. دین اسلام، به‌عنوان یک مکتب انسان‌ساز، توجه ویژه‌ای به ارزش و مقام خانواده دارد و آن را مرکز تربیت می‌داند. سعادت و شقاوت جامعه انسانی را نیز به اصلاح و فاسد بودن این نهاد وابسته می‌داند و تشکیل خانواده را به‌عنوان تأمین‌کننده نیازهای عاطفی و معنوی انسان، از جمله دستیابی به آرامش، تلقی می‌کند.

خانواده تنها نظام اجتماعی است که در تمامی جوامع، چه مذهبی و چه غیرمذهبی، مورد پذیرش و توسعه قرار گرفته و در هر جامعه نقش و جایگاه متفاوتی دارد. هرچند خانواده یک هسته کوچک اجتماعی است، اما تأثیر و نقش آن در زندگی اجتماعی مردم برجسته و قابل توجه است.

در آیه ۷۴ سوره فرقان آمده است: «وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛ و کسانی که می‌گویند خدایا، ما را از همسرانمان نور چشمان ببخش و ما را رهبر پرهیزکاران گردان.» این آیه بر اهمیت خانواده و پیش آهنگی آن در تشکیل جامعه نمونه انسانی اشاره دارد، چنان که پیوندهای سالم و درخشان خانوادگی را ایده آل پرهیزکاران معرفی می‌کند.

با توجه به اهمیت موضوع خانواده و نقش آن در سعادت فردی و اجتماعی، این نوشتار به‌دنبال ترسیم سیمای خانواده اسلامی از دیدگاه امام رضا (علیه‌السلام) هست. به‌عبارت دیگر، این پژوهش می‌کوشد تا با بررسی روایات و سخنان امام رضا (علیه‌السلام)، ویژگی‌های یک خانواده تراز اسلامی را شناسایی و تحلیل کند.

رفتار اخلاق مدارانه اعضای خانواده

رفتار نیکو میان اعضای خانواده، اعم از همسران و فرزندان، از اهمیت بالایی برخوردار است و تأثیرات عمیق و مثبتی بر روی رابطه‌های خانوادگی و سلامت روانی اعضا دارد. از جمله فواید آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. تقویت روابط عاطفی

برخورد نیکو و محبت‌آمیز میان همسران و فرزندان باعث تقویت روابط عاطفی و نزدیک‌تر شدن اعضای خانواده به یکدیگر می‌شود. این نوع رفتار موجب می‌شود که اعضای خانواده احساس امنیت و طمأنینه کنند و بتوانند با اطمینان بیشتری به یکدیگر نزدیک شوند.

۲. الگوی مثبت برای فرزندان

خانواده به‌عنوان الگوی اولیه برای فرزندان عمل می‌کند. هنگامی که والدین با مهربانی و احترام با یکدیگر و با فرزندان رفتار می‌کنند، فرزندان این رفتارها را الگو قرار داده و در روابط خود در آینده نیز این رفتارها را تکرار خواهند کرد. این مهم به شکل‌گیری روابط سالم و محترمانه در نسل‌های آینده کمک می‌کند.

۳. کاهش تنش و تعارض

رفتار نیکو می‌تواند به کاهش تنش‌ها و تعارضات در خانواده کمک کند.

۴. ارتقا سلامت روان

ارتباطات مثبت و رفتار نیکو میان اعضای خانواده می‌تواند به ارتقا سلامت روان کمک کند. احساس محبت و حمایت از سوی خانواده می‌تواند استرس و نگرانی‌های روزمره را کاهش دهد و به بهبود روحیه و سطح شادابی افراد کمک کند.

۵. توسعه مهارت‌های اجتماعی

زندگی در یک خانواده با رفتار نیکو، مهارت‌های اجتماعی فرزندان را بهبود می‌بخشد. آن‌ها یاد می‌گیرند چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنند، هم‌دردی کنند و مهارت‌های گوش دادن را تقویت کنند. این مهارت‌ها در زندگی اجتماعی و حرفه‌ای آن‌ها بسیار ارزشمند خواهند بود.

امام رضا (علیه‌السلام) در اشاره به اهمیت رفتار نیکو میان اعضای خانواده، به‌بیان برخی از عواملی که در صفا و گرما بخشیدن به کانون خانواده مؤثر است، می‌پردازند. آن امام همام در سخنی نورانی از قول رسول خدا (صلی الله علیه و اله)، هم به نیکویی رفتار در خانواده توصیه کرده و هم از نوع رفتار ایشان با همسرشان خبر داده و می‌فرمایند: «قَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و اله): أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُکمْ بِأَهْلِی؛[۲]کسی که ایمانش برتر از دیگران است، اخلاقش نیکوتر و به خانواده‌اش مهربان‌تر است و من نسبت به خانواده خود، مهربان ترم.»

امام رضا (علیه‌السلام) در سخن دیگری از قول رسول خدا (صلی الله علیه و اله) می‌فرمایند: «أَقْرَبُکمْ مِنِّی مَجْلِساً یوْمَ الْقِیامَهِ أَحْسَنُکمْ خُلُقاً وَ خَیرُکمْ لِأَهْلِهِ؛[۳] نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت کسی است که خوش‌خلق‌تر باشد و برای خانواده خود بهترین باشد.»

آرامش بخش و امنیت بخش بودن همسران

آرامش و امنیت بخش بودن همسران، نه‌تنها به کیفیت روابط زناشویی کمک می‌کند، بلکه تأثیرات مثبتی بر روی سلامت روانی و عاطفی هر فرد نیز دارد. ایجاد چنین فضایی نیازمند تلاش مستمر، احترام و عشق است. اگر حس امنیت عاطفی به‌معنای احساس راحتی و اطمینان در کنار همسر است. زمانی که همسران بتوانند در یک فضای مطمئن احساسات و نگرانی‌های خود را با یکدیگر در میان بگذارند، به تقویت روابط خود کمک می‌کنند. این احساس اعتماد به فرد یا نهاد (همسر) می‌تواند به کاهش اضطراب و استرس هر یک از آنها کمک کند.

آرامش و امنیتی که همسران برای یکدیگر فراهم می‌کنند، به تقویت صمیمیت عاطفی بین آنان منجر می‌شود. زمانی که افراد احساس کنند که همسرشان آنها را درک کرده و به نیازهایشان اهمیت می‌دهد، روابط عمیق‌تر و نزدیک‌تری ایجاد می‌شود که به افزایش عشق و محبت می‌انجامد.

در آیه ۲۱ سوره روم، خدای متعال می‌فرماید: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا و جعل بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش بیابید، و در میان‌تان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند!»

بر اساس این آیه، همسر باید عامل آرامش باشد نه مایه‌ی تشنّج و اضطراب و هدف از ازدواج، تنها ارضای غریزه‌ی جنسی نیست، بلکه رسیدن به یک آرامش جسمی و روانی است. شاید بتوان گفت که مهم‌ترین نقش همسران، همین آرام بخشی است و هر کس با هر عملی که آرامش و مودّت و رحمت خانواده را خدشه‌دار کند، از مدار الهی خارج و در خطّ شیطان است.[۴]

مرحوم کلینی در کتاب کافی حدیثی را این‌گونه از امام رضا (علیه‌السلام) نقل می‌کند: «عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِی بْنِ مُوسَی الرِّضَا (علیه‌السلام) قَال: مَا أَفَادَ عَبْدٌ فَائِدَهً خی را مِنْ زَوْجَهٍ صَالِحَهٍ إِذَا رَآهَا سَرَّتْهُ وَ إِذَا غَابَ عَنْهَا حَفِظَتْهُ فِی نَفْسِهَا وَ مَالِه؛[۵] هیچ فایده‌ای به کسی نمی‌رسد بهتر از اینکه برایش بانویی باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانت‌دار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر است.»

ابراز محبت اعضای خانواده نسبت به یکدیگر

ابراز محبت اعضای خانواده نسبت به یکدیگریکی از ویژگی‌های بارز و اصلی یک خانواده متعالی است.

در یک خانواده اسلامی، محبت و هم‌دوستی میان همسران نقشی حیاتی ایفا می‌کند. این محبت نه‌تنها به زندگی مشترک شیرینی می‌بخشد، بلکه موجب استحکام بنیان خانواده نیز می‌شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) می‌فرمایند: «خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لاَهْلِهِ وَاَنَا خَیْرُکُمْ لاَهْلی ما اَکْرَمَ النِّساءَ اِلاّ کَریمٌ وَ لااَهانَهُنَّ اِلاّ لَئیمٌ؛[۶] مؤمن‌ترین شما کسی است که بهترین رفتار را با خانواده‌اش دارد.»

همچنین ابراز محبت میان والدین و فرزندان نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. والدینی که عشق و محبت خود را به فرزندانشان ابراز می‌کنند، نه‌تنها احساس امنیت عاطفی را در آن‌ها تقویت می‌کنند، بلکه الگویی برای رفتارهای محبت‌آمیز در آینده فرزندان نیز می‌باشند. آموزش ارزش‌هایی مانند همدلی، احترام و خیرخواهی از طریق محبت و محبت‌آمیز بودن بین اعضای خانواده به افراد این امکان را می‌دهد که در آینده روابط عاطفی سالمی برقرار کنند.

در روایتی، پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و اله) می‌فرماید: «شَرُّ النّاسِ الضَّیِّقُ عَلی اَهْلِهِ، قالوا یا رَسُولَ اللّه ِ وَ کَیْفَ یک ون ضَیِّقاعَلی اَهْلِهِ قالَ: الرَّجُلُ اِذا دَخَلَ بَیْتَهُ خَشَعَتِ امْرَأَتُهُ وَ هَرَبَ ول ده وَ فَرَّ فَاِذا خَرَجَضَحِکَتِ امْرَأَتُهُ وَ اسْتَأْنَسَ اَهْلُ بَیْتِهِ؛[۷] بدترین مردم کسی است که بر خانواده‌اش سخت‌گیر باشد. گفتند ای رسول خدا! سخت گیری بر خانواده چگونه است؟ فرمودند: مرد وقتی وارد خانه شود، همسرش از او هراسان و فرزندان از او گریزان شده، فرار کنند و چون بیرون رود همسرش شاد گردد و خانواده‌اش با یکدیگر انس گیرند.»

محبت میان اعضای خانواده نه‌تنها موجب تقویت روابط عاطفی می‌شود، بلکه تأثیرات مثبتی بر سلامت روانی و اجتماعی افراد دارد. خانواده‌ای که در آن محبت و همدلی حاکم باشد، زودتر از چالش‌ها عبور کرده و توانایی مدیریت بحران‌ها و مشکلات را خواهد داشت. این محیط محبت‌آمیز به اعضای خانواده کمک می‌کند تا به یکدیگر اعتماد کرده و در کنار هم زندگی شادتری داشته‌باشند.

باید به این امر توجه داشت که ابراز محبت در خانواده نه‌تنها یک وظیفه اخلاقی، بلکه یک نیاز اساسی برای ایجاد روابط پایدار و سالم در خانواده است.

حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در سیره عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بودند. ابراهیم بن عباس می‌گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (علیه‌السلام) ندیدم، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی‌کرد و پیش از او تکیه نمی‌داد. به خدمتگزاران دشنام نمی‌گفت، صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود کنار سفره غذا می‌نشست.[۸]

پاسخ‌گویی به ابراز محبت در خانواده نه‌تنها نشان‌دهنده احترام و توجه است، بلکه کلیدی برای ایجاد یک محیط خانوادگی سالم و پر از محبت و همدلی می‌باشد. با تشویق به ابراز محبت و پاسخ به آن، می‌توانیم به ساختن خانواده‌ای محکم‌تر و شادتر کمک کنیم که در آن اعضا با عشق و دوستی یکدیگر را درک کنند و از زندگی مشترک لذت ببرند. این ابراز می‌تواند به گونه‌های مختلفی باشد. از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. گفتگو: کلمات محبت‌آمیز و قدردانی از ابراز محبت دیگران می‌تواند تأثیر به سزایی داشته‌باشد. یک جمله ساده مانند “من هم تو را دوست دارم” می‌تواند احساسات مثبت را تقویت کند.
2. اقدام عملی: نشان دادن محبت از طریق اقداماتی مانند کمک به کارهای خانه، تهیه غذا یا انجام فعالیت‌های مشترک می‌تواند پاسخ مؤثری به ابراز محبت باشد.
3. توجه به احساسات: گوش دادن به یکدیگر و توجه به احساسات و نیازهای همدیگر می‌تواند نشان‌دهنده محبت عمیق‌تری باشد. این نوع از توجه باعث می‌شود که اعضای خانواده احساس کنند که برای یکدیگر ارزش قائل هستند.
4. وقت‌گذاری: حتی گذراندن وقت با کیفیت در کنار یکدیگر می‌تواند پاسخ مثبتی به ابراز محبت باشد. این زمان می‌تواند شامل فعالیت‌های مشترک، بازی یا حتی گفت‌وگوی عمیق باشد.

آراستگی ظاهری همسران

آراستگی و رسیدگی به زیبایی در میان همسران یکی از عوامل مهم در حفظ و تقویت روابط زناشویی است. این موضوع به‌ویژه در خانواده‌های اسلامی مورد تأکید قرار دارد و به‌عنوان یک نشانه از احترام و محبت به یکدیگر شناخته می‌شود.

نکته‌ای که در این میان باید بدان بیشتر توجه کرد، بایستگی آراستگی و خودآرایی مردان در خانواده است؛ یعنی همان طور که مردان، از همسران خود توقع دارند تا خود را برای آنان بیارایند، آنها نیز باید در حد معمول، به ظاهر خود برسند و برای ایجاد محبت در همسر، خود را بیارایند.

حسن بن جَهْم می‌گوید: «دَخَلْتُ عَلَی أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ هُوَ مُخْتَضِبٌ بِسَوَادٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدِ اِخْتَضَبْتَ بال سواد قَالَ إِنَّ فِی اَلْخِضَابِ أَجْراً إِنَّ اَلْخِضَابَ وَ اَلتَّهْیِئَهَ مِمَّا یَزِیدُ فِی عِفَّهِ اَلنِّسَاءِ وَ لَقَدْ تَرَکَ اَلنِّسَاءُ اَلْعِفَّهَ لِتَرْکِ أَزْوَاجِهِنَّ اَلتَّهْیِئَهَ لَهُنّ؛[۹]  نزد امام رضا (علیه‌السلام) رفتم و او موهایش را رنگ سیاه زده‌بود، گفتم: فدایت شوم، با رنگ سیاه موهایت را رنگ کردی؟ فرمود: در رنگ آمیزی مو پاداش است. رنگ کردن موی و آمادگی (با آراستن ظاهر) از چیزهایی است که پاک‌دامنی زنان را افزون می‌سازد، زنان پاکدامنی‌ها را رها کردند چون همسرانشان خود را برای ایشان آماده نکردند.»[۱۰]

آن حضرت در حدیثی دیگر به نقل از پدران خود می‌فرمایند: «زنان بن‌ی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسئله هیچ سببی نداشت جز آنکه شوهرانشان، خود را نمی‌آراستند». سپس افزود: «زن نیز از مرد همان را انتظار دارد که مرد از او دارد».[۱۱]

 حفظ حرمت والدین

احترام به پدر و مادر و همچنین بزرگ‌ترها در خانواده، از ارزش‌های بنیادین در فرهنگ‌های مختلف و به‌ویژه در آموزه‌های اسلامی به‌شمار می‌آید. این احترام نه‌تنها به‌عنوان یک وظیفه اخلاقی محسوب‌می‌شود، بلکه تأثیرات مثبت قابل توجهی بر روابط خانوادگی و محیط اجتماعی دارد. در ادامه به اهمیت و ضرورت این موضوع پرداخته می‌شود.

۱. احترام به پدر و مادر:

1. تقدیر از زحمات: پدر و مادر، نهادینه‌کنندگان هویت و شخصیت فرزندان هستند و در طول زندگی به آن‌ها عشق و حمایت بی‌قید و شرطی می‌دهند. احترام به آن‌ها به‌معنای ادای دین به زحمات و فداکاری‌هایشان است و نشان‌دهنده‌ی قدردانی از تمام تلاش‌هایی است که برای تربیت و رشد فرزندان خود انجام داده‌اند.
2. الگوی رفتاری: احترام به پدر و مادر باید به‌عنوان یک الگو برای نسل‌های آینده در نظر گرفته شود. وقتی فرزندان از والدین خود احترام می‌بینند، آن‌ها نیز یاد می‌گیرند که به بزرگ‌ترها و افراد دیگر احترام بگذارند.
3. آرامش خانوادگی: احترام در خانواده منجر به ایجاد یک فضای محبت‌آمیز و صمیمی می‌شود. این فضا به اعضای خانواده کمک می‌کند تا به یکدیگر نزدیک‌تر شوند و ارتباطات خانوادگی سالم‌تری داشته‌باشند.

در آموزه‌های دین، یکی از آثار احترام به والدین را کسب توفیق اطاعت خداوند بیان می‌کنند. امام رضا (علیه‌السلام) در تأکید بر حفظ حرمت پدر و مادر و در اشاره به فلسفه این دستور، بی توجهی به پدر و مادر را نوعی بی توجهی به خدا و فرمان‌شکنی او می‌دانند و می‌فرمایند: «حَرَّمَ اللَّهُ عُقُوقَ الْوَالِدَینِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْخُرُوجِ مِنَ التَّوْفِیقِ لِطَاعَهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛[۱۲] خداوند نافرمانی پدر و مادر را به این دلیل حرام کرد که موجب بیرون رفتن از توفیق اطاعت خداوند می‌شود».

از همین روی آن حضرت (علیه‌السلام) در حدیثی، ضرورت اطاعت از پدر و مادر را گوشزد می‌کنند و در حفظ احترام آنان می‌فرمایند: «بر تو باد که پدرت را اطاعت و نیکی کنی، در برابر او تواضع و خضوع به خرج دهی، او را بزرگ شماری و اکرام کنی، در نزد او صدای خود را آهسته گردانی؛ چرا که پدر اصل و ریشه فرزند است و فرزند فرع بر اوست، اگر او نبود فرزند نیز نبود… در دنیا با بهترین صورت ممکن پدران خود را اطاعت کنید و پس از مرگ آنان را دعا و برایشان طلب رحمت کنید؛ زیرا روایت شده‌است اگر کسی در حیات پدر، به او نیکی کند ولی پس از مرگش، او را دعا نکند، خداوند او را عاق پدر می‌نامد.»[۱۳]

در ادامه این حدیث، امام رضا (علیه‌السلام) در باره حق مادران تأکید فراوان می‌کنند و آن را لازم‌ترین حقوق برم‌ی شمرند و می‌فرمایند: «بدان که حق مادر لازم‌ترین و واجب‌ترین حقوق است؛ زیرا این مادر است که آنچه دیگران تحملش را ندارند، تحمل کرده است و با چشم، گوش و تمام اعضای بدن خود، از فرزندش با خرسندی و شادمانی نگهداری می‌کند. کودک خویش را با تمام مشکلاتی که کسی یارای پذیرش آن نیست حفظ می‌کند، او به این رضایت داده است که خود گرسنگی را تحمل کند تا فرزندش سیر شود. او تشنگی را تحمل می‌کند تا کودک او سیراب شود، او خود برهنه می‌ماند تا فرزندش با لباس پوشانده شود، فرزندش در سایه قرار گیرد و او آفتاب سوزان را به جان می‌خرد. ازاین‌رو باید به‌اندازه زحمت مادر، از او تقدیر شود، به او نیکی کرد و با او مدارا کرد، البته جز با کمک خدا شما توان ادای حق مادر را ندارید.»[۱۴]

اما در این میان توجه باید داشت که این اطاعت دارای محدودیتی است که امام (علیه‌السلام) در نوشته امام به مأمون آمده است: «بِرُّ الْوالِدَینِ واجِبٌ وَاِنْ کانا مُشْرِکینِ وَ لا طاعَهَ لَهُما فی مَعْصِیهِ الْخالِقِ؛[۱۵] نیکی به پدر و مادر واجب است، هرچند مشرک باشند، ولی در راه معصیت آفریدگار، اطاعتی از آن دو نیست.»

۲. احترام به بزرگ‌ترها

این مطلب می تواند فواید بسیاری را به همراه داشته باشد. از جمله این  موارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حفظ سنت‌ها و ارزش‌ها: احترام به بزرگ‌ترها به حفظ سنت‌ها، فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی کمک می‌کند. بزرگ‌ترها تجربه‌ها و حکمت‌هایی دارند که می‌تواند به جوان‌ترها راهنمایی کند و به آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های مهم کمک نماید.
• تقویت روحیه هم‌بستگی: احترام به بزرگ‌ترها می‌تواند روحیه هم‌بستگی و اتحاد را در خانواده و جامعه ایجاد کند. افراد خانواده با هم احساس نزدیکی و محبت بیشتری خواهند کرد و روابط آن‌ها تقویت می‌شود.
• ترویج همدلی و مهربانی: احترام به بزرگ‌ترها باعث می‌شود که جوامع به فرهنگ یادگیری و همدلی تربیت شوند. این ویژگی‌ها موجب تشکیل خانواده‌ها و جوامع سالم‌تری می‌شود که در آن افراد با یکدیگر همکاری و همدلی دارند.

امام رضا (علیه‌السلام) معلم و برادر بزرگ را به‌منزله پدر دانسته و رعایت حقوق آنان را نظیر حقوق پدر لازم می‌دانند. آن حضرت (علیه‌السلام) درباره ضرورت تکریم استاد فرمودند: «معَلِّمُ الْخَیرِ وَ الدِّینِ یقُومُ مَقَامَ الْأَبِ وَ یجِبُ لَهُ مِثْلُ الَّذِی یجِبُ لَهُ فَاعْرِفُوا؛[۱۶] حَقَّه (همان) معلم خیر و آموزنده دین به مثابه پدر است و رفتاری همچون رفتار با پدر نسبت به معلم واجب است پس حق معلم را یاد بگیر و آن را به‌موقع، ادا کن.»

همچنین درباره ضرورت تکریم برادر بزرگ نیز فرمودند: «الْأَخُ الْأَکبَرُ بِمَنْزِلَهِ الْأَب؛[۱۷] برادر بزرگ جایگزین و به‌منزله پدر خواهد بود»

در اینجا لازم است به یک موضوع بسیار مهم نیز اشاره شود و آن عطوفت و مهربانی بیشتر نسبت به زنان و دختران چه در خانه و چه در اجتماع است؛ چرا که آنان از احساساتی ظریف‌تر و شکننده‌تر برخوردارند. امام رضا (علیه‌السلام) در ضرورت رعایت این اصل، به نقل روایتی از رسول خدا (ص) می‌پردازند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی عَلَی الْإِنَاثِ أَرَقُ مِنْهُ عَلَی الذُّکورِ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ یدْخِلُ فَرْحَهً عَلَی امْرَأَهٍ بَینَهُ وَ بَینَهَا حُرْمَهٌ إِلَّا فَرَّحَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَهِ؛^[۱۸] خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است و مردی نیست که زنی از محارم خویش را شاد کند مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد کرد.»

تامین معاش معتدلانه

کسب حلال و توجه به مال حلال نه‌تنها یک فرایند فردی است، بلکه بایستی به‌عنوان یک اصل بنیادی در خانواده در نظر گرفته شود. با اقدام به کسب حلال و تشویق دیگر اعضای خانواده به رعایت این اصل، می‌توانیم یک بنیان محکم برای زندگی شاداب و معنادار ایجاد کنیم. بر این اساس، خانواده‌ای که بر مبنای کسب‌وکار حلال پایه‌گذاری شود، می‌تواند به‌عنوان یک الگوی مثبت برای سایرین عمل کرده و به ایجاد جامعه‌ای سالم و باانگیزه کمک کند.

تأمین معاش حلال و فراهم کردن امکانات زندگی برای اهل خانه در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت نقش بسیار مهمی دارد. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «مَنْ أَصْبَحَ مُعَافًی فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی فِی سَرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ یوْمِهِ فَکأَنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیا؛[۱۹]هر کس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است.»

امام رضا (علیه‌السلام) همچنین می فرمایند: «صاحبُ النّعمهِ یَجِبُ انْ یُوَسّع علی عیالهِ»[۲۰] تلاش در این امر، اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روابط محبت‌آمیز افراد خانه را تحکیم و قوت می‌بخشد.

یکی از نشانه‌های خوشبختی انسان این است که بتواند به وضع خانواده خود رسیدگی کند. در این باره نیز امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «ینْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یوَسِّعَ عَلَی عِیالِهِ لیلا یتَمَنَّوْا مَوْتَه؛[۲۱] شایسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگی) گشاده دستی کند تا آنان مرگ او را از خداوند درخواست نکنند.»

باید توجه کرد که گشاده دستی نباید موجب شود که انسان از اعتدال، قناعت و کسب رزق حلال دوری گزیند. امام رضا (علیه‌السلام) در این باره نیز می‌فرمایند: «مَنْ رَضِی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِی اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ؛[۲۲]هرکس در مقابل روزی اندک از خداوند متعال راضی باشد، خداوند نیز در مقابل عمل اندک او از وی راضی خواهد شد.»

نویسنده: محمدحسین افشاری

کتابنامه

قرآن کریم.

1. ابن‌بابویه قمی (شیخ صدوق)، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، تهران: نشر جهان، بی تا.
2. ابن‌بابویه قمی (شیخ طوسی)، محمد بن علی، کتاب من لایحضره الفقیه، محقق: علی‌اکبر غفاری، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، مؤسسه الن شر الإسلامی، ۱۳۶۳.
3. پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران: سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۶۲.
4. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ ق.
5. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم: الشریف الرضی، ۱۳۷۰.
6. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم: مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۴.
7. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ ق.
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۴ ق.
9. الهیثمی، أبو الحسن نور الدین، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره: مکتبه القدسی، ۱۴۱۴ ق.

---

[۱]. کارشناس ارشد روانشناسی مثبت گرا، سطح چهار مطالعات خانواده، دانشجوی دکترای رشته مدیریت استراتژیک.

[۲]. محمد بن علی  بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص ۳۸.

[۳]. همان.  

[۴] . محسن قرائتی، تفسیر نور، ج ۷، ص ۱۸۹.

[۵] . محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، کافی، ج۵، ص ۳۲۷.

[۶]. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح ۱۵۲۰.

[۷]. أبو الحسن نور الدین الهیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج ۸، ص ۲۵.

[۸] . محمد بن علی  بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبارالرضا، پیشین، ج۲، ص ۴۲۷.

[۹]. حسن بن فضل طبرسی، مکارم الأخلاق، ج ۱، صفحه۷۹.

[۱۰].  محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۳، ص۱۰۰.

[۱۱]. همان، ج ۷۳، ص ۱۴۷.

[۱۲]. همان، ج ۷۱، ص ۷۴.

[۱۳]. همان، ص ۷۷.

[۱۴]. همان.

[۱۵]. همان، ص ۷۲.

[۱۶]. همان، صفحه۷۶.

[۱۷]. محمدبن حسن حرعاملی، وسائل الشیعه، جلد۲۰، صفحه۲۸۳.

[۱۸]. همان، ج ۲۱، ص ۳۶۷.

[۱۹]. محمدبن علی، ابن بابویه قمی (شیخ طوسی)، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص ۴۱۹.

[۲۰]. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، پیشین، ج ۷۵، ص ۳۳۵.

[۲۱]. محمدبن علی، ابن بابویه قمی (شیخ طوسی)، کتاب من لایحضره الفقیه، پیشین، ج۲، ص ۶۸.

[۲۲]. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، پیشین،  ج ۷۵، ص ۳۵۳.