نگاشته‌های حدیثی
عالمان بسیاری در طول سالیان دراز اقدام به جمع آوری احادیث معصومین نموده‌اند که شناخت این مجموعه‌های حدیثی بسیار راهگشای محققین در امور دینی است.
آشنایی با نخستین نگاشته‌های شیعه با عنوان اصول اربعمئه و پس از آن انتقال این دسته از معارف به رساله‌های موضوعی و پس از آن نگارش جوامع حدیثی، مطلبی است که علم منبع‌شناسی عهده‌دار آن می‌باشد.
منبع شناسی
بر محقّقینی که قصد فهم معارف دینی از طریق احادیث اهل‌بیت را دارند، لازم است به گونه ای درست و دقیق منابع حدیثی را بشناسند تا بتوانند از این منبع عظیم که حاصل همّت عالمان شیعی است، استفاده کامل و دقیق را ببرند.
شناختی که مورد نظر می‌باشد، عبارت است از: شناخت مؤلف کتاب، اساتید او، مدرسه فقهی و فکری نویسنده کتاب، عصر تاریخی، حوادث اجتماعی و فرهنگی دوران او، چگونگی نگارش کتاب، ضابط بودن نویسنده و بسیاری مطالب دیگر که راهگشای امر تحقیق می‌باشد.
منبع شناسی علمی است ابزاری، که به تبیین و توصیف هر یک از کتاب های حدیثی پرداخته و سبک و شیوه نگارش هر کدام را با ذکر هدف آن تبیین می نماید.
شاید بتوان این مطلب را بیان داشت که علم منبع شناسی، علمی است که به صورت جزئی، به بررسی کتاب‌ها و توصیف آنها می‌پردازد و به بیانی دیگر یک علم جزئی نگرست.
گرچه رشته‌های علمی‌ای که در آن وجود دارد از جمله: نسخه شناسی و… بیان کننده یکسری مباحث کلّی و قاعده‌مند است ولیکن نتیجه حاصل از آن یک امر جزئی یعنی شناخت کتابهای حدیثی است.
با بیانی که گذشت، می توان این ادعا را کرد که یکی از ثمرات این علم، آشنایی با کتابهای حدیثی و سبک استفاده از ایشان است به طوری که راحت‌تر بتوان به مطالبی که خواهان آنیم، برسیم.
دایره پاسخ گویی این علم
این علم قادر به پاسخ گویی به آن دسته از سوالاتی است که در مورد کتابهای حدیثی شده است؛ به عنوان نمونه می توان به سؤالات زیرکه به صورت جزئی مطرح شده است و علم منبع شناسی به راحتی قادر به پاسخگویی آن است، اشاره نمود:
چرا کتاب کافی مهمترین کتاب شیعه شمرده می شود؟ هدف از نگارش کتاب الاستبصار و تهذیب چیست؟ آیا کتاب تفسیر نوشته امام حسن عسکری است؟ وسائل الشیعه چه مشخصاتی دارد؟ آیا مولف روضه کافی، شیخ کلینی است؟ چگونه می توان به شبهات پیرامون نهج البلاغه پاسخ داد؟ سبک سیّد رضی در نوشتن کتاب نهج البلاغه چگونه بوده است؟ و…
اینها فقط بخش کوتاهی از سؤالاتی بود که این علم با آن رودرروست و طالبان این علم از او خواهان پاسخگویی به این علمند دارند.
شاخه‌های این علم
برخی از مباحثی که به عنوان زیر مجموعه این علم مطرح می‌شوند، خود علمی دراز دامن و تخصصی می‌باشند که ملکه شدن این علوم زمانی بس طولانی را طلب می کند.
این دسته از علوم عبارتند از:
در اینجا لازم است به معرفی هر کدام یک از این علوم به طور جداگانه بپردازیم تا خواننده بتواند بهتر با این علم و شاخه‌های فرعی آن، آشنا شود.
- Øنسخه شناسی
همانطور که در درس‌های فقه الحدیثی بدان اشاره نمودیم یکی از پیش نیازهای فهم حدیث، بدست آوردن متن اصلی حدیث است.
نسخه شناسی یکی از علومی است که کارآیی ویژه‌ای در این بحث دارد و می‌تواند برای عالمی که به دنبال فهم برتر از احادیث است، نسخه‌های بهتر از یک روایت را انتخاب کند.
نسخه شناسی، یکی از دانش‌هایی است که به عنوان یکی از مقدمات تصحیح متون نیز شمرده می‌شود.
ویژگی‌هایی که در این دانش بدان پرداخته می‌شود عبارتند از: بررسی زمان نوشتن نسخه، درستی انتساب نسخه به نویسنده آن، قرائت نسخه موجود برای علما و تأیید ایشان، نگارش نسخه از روی نسخه‌های مشهور و قدیمی، مقایسه بین نسخ موجود، خوش خط بودن و…
- Øفهرست نگاری
دسته بندی کتابهای حدیثی و شناخت نسخه‌های مختلف از یک کتاب، خود علمی است که به عنوان فهرست نگاری شناخته می‌شود.
در این علم، کتاب‌هایی نیز نوشته شده است که از آن جمله می‌توان به کتاب «فهرست ابن نَدیم»، «فهرست شیخ طوسی» و «فهرست نجاشی» اشاره نمود.
بنا به گفته برخی از محقّقین تا کنون ۲۰۰ جلد از فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های ایران چاپ شده است ولیکن هزاران نسخه وجود دارد که هنوز فهرست نشده است. [۱]
- تصحیح متون
اگر چه این دانش پیشینه‌ای بس کهن دارد ولیکن تصحیح متون بوسیله روش‌های علمی و قاعده مند و بعد از آن چاپ با وسایل امروزی، کمتر از ۱۵۰سال سابقه دارد.
در سالیان اخیر بسیاری از متون حدیثی شیعه با این روش، تصحیح و چاپ شدند که از این جمله می‌توان به تصحیحاتی که استاد علی اکبر غفّاری بر کتاب‌هایی همانند کافی، تهذیب، کتابهای شیخ صدوق نموده‌اند، اشاره کرد.
در زمینه‌های روشمند کردن این علم، آثاری نیز پدید آمده‌اند که می‌توان به «تحقیق النُّصوص و نَشْرها» نوشته دکتر عبدالسّلام هارون و «اصول تحقیق التُّراث» نوشته عبدالهادی فضلی اشاره کرد.
« آشنایی با منابع حدیثی شیعه »
منابع حدیثی شیعه را می‌توان در ۴ بخش مورد بررسی قرار داد:
بخش اوّل) کتابهای جوامع حدیثی[۲] متقدّم شیعه
بخش دوم) کتابهای جوامع حدیثی متأخّر شیعه
بخش سوم) برخی از منابع حدیثی کهن شیعه
بخش چهارم) برخی از منابع حدیثی معاصر
کتابهای جوامع حدیثی متقدّم شیعه
در دوران غیبت امام زمان (عج) و به ویژه پس از شروع دوران غیبت کبری، همّت عالمان شیعه بر آن بود که تمامی احادیث اهل‌بیت را در کتاب‌هایی گرد آورند.
در میان کتابهای این دوران ۴ کتاب به عنوان کتابهای چهارگانه شیعه (کُتُب أرْبَعِه) شناخته می‌شوند که در طی سال‌های ۳۰۰ تا ۴۵۰ ه.ق به نگارش درآمده‌اند.
کتابهای چهارگانه شیعه عبارتند از:
- کافی
کتاب کافی نوشته محمد بن یعقوب کلینی به عنوان اوّلین و مهمترین آنها شمرده می‌شود.
هدف نویسنده از نوشتن این کتاب، خواهش یکی از دوستان وی بوده است که تألیف آن مدت بیست سال به طول انجامید.
این کتاب از سه قسمت اصول (دو جلد)، فروع (پنج جلد) و روضه (یک جلد) تشکیل شده و مجموعاً شامل سی کتاب و رساله است.
از جمله ویژگی‌های این کتاب می‌توان به چینش درختی، عناوین رسا و کاربردی، عدم نقل احادیث متعارض با هم، ذکر آیات، پرهیز از نقل به معنا در احادیث و ذکر کامل سند را نام برد.
- کتابُ مَن لایَحْضَرُهُ الْفَقیه
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی‌بن‌بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق است.
شیخ، مؤلفی بسیار پر اثرست تا حدّی که سیصد رساله و کتاب را به او نسبت داده‌اند.
خود وی در مقدمه کتاب آثار خود تا آن زمان را ۲۵۴ کتاب بیان می‌دارد؛ ولیکن آنچه از ایشان به دست ما رسیده است تنها ۱۵ کتاب می‌باشد.
احادیث این کتاب، از کتابهای اصولِ مشهور و مرجع نقل شده و تنها احادیثی را در این کتاب آورده که خود به حجّت بودن آن اعتقاد داشته است.
همّت شیخ، در جمع آوری احادیث فقهی در این کتاب بر آن بوده است که یک کتاب فقهی مأثور (روایی) را پدید آورد تا دیگران برای بدست آوردن فتوی و نظر او در مسئله فقهی به آن رجوع کنند.
این کتاب مشتمل بر ۶۶۶ باب و قریب به ۶۰۰۰ حدیث است.
- تَهْذیبُ الاحکام
این کتاب، نوشته شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی است که از بزرگترین عالمان شیعه به شمار می‌آید.
کتاب تهذیب الاحکام، یکی از مشهورترین کتابهای حدیثی است که شیخ آن را در شرح کتاب مُقْنِعِه (کتاب فقهی استادش شیخ مفید) تألیف کرده است.
از ویژگی‌های این کتاب می‌توان به حجم بالای روایات فقهی و ارائه شیوه جمع بین روایات متعارض اشاره کرد.
این کتاب دارای ۱۴ هزار حدیث در ۲۳ کتاب و ۲۹۳ باب می‌باشد.
- الاسْتِبّصار فیمَا اخْتَلَفَ مِنَ الاخبار
این کتاب یکی دیگر از آثار بر جای مانده از شیخ طوسی است که در اصل گزیده‌ای از تهذیب الاحکام می‌باشد.
شیخ روایات متعارض در تهذیب و راه جمع بین آنها را انتخاب کرده و با این نام منتشر کرده است؛ به همین دلیل برخی از محققّین، آن را مجزای از تهذیب الاحکام نمی‌دانند.
تعداد روایات این کتاب بالغ بر ۵۱۱۱ حدیث می‌باشد.
کتابهای جوامع حدیثی متأخّر شیعه
- الوافی
کتاب الوافی، نوشته مولی محمد محسن فیض کاشانی(۱۰۰۷-۱۰۹۱ ه.ق) می‌باشد.
نویسنده هدف از نوشتن این کتاب را، عدم جامعیّت و مانعیّت در کتابهای چهارگانه شیعه می‌داند.
از جمله ویژگی‌های این کتاب می‌توان: جمع آوری تمام احادیث کتب اربعه، عنوان بندی، شرح برخی از احادیث مبهم و مشکل و حل تعارض احادیث را برشمرد.
به همین دلیل، نویسنده، نام کتاب خود را وافی قرار داده است:
این کتاب را از آن جهت وافی نامیده ام که تمام مباحث مهم را در بردارد و از مطالب مبهم پرده برداشته است. [۳]
این کتاب از ۱۴ جزء و یک خاتمه تشکیل شده و مشتمل بر ۲۵۷۰۳ روایت است.
- تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه
کتاب وسائل الشیعه متداول‌ترین کتابی است که معمولاً فقها بدان مراجعه کرده و در جریان استنباط احکام شرعی مورد توجّه قرار می‌دهند.
نویسنده این کتاب، شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی(۱۰۳۳-۱۰۷۳ه.ق) است و همانطور که از نام کتاب نیز مشخص است، مؤلف آن را برای دست‌یابی و استنباط احکام شرعی ازطریق احادیث اهل‌بیت تألیف نموده است.
از جمله ویژگی‌های این کتاب، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
چینش منطقی ابواب بر اساس کتابهای فقهی، شرح کتاب فقهی شرایع الاسلام بر اساس احادیث اهل‌بیت، عنوان گذاری هر باب بر اساس فتوای خود، تقدیم احادیث قوی در چینش بر احادیث ضعیف، بیان یک متن و جلوگیری از بیان احادیث مشابه، بیان تعارض بین احادیث و حلّ ایشان، تقطیع درست و بجای احادیث طولانی، دربرداشتن تمام احادیث کتب اربعه، ذکرکامل سند به همراه تبیین آن.
این کتاب بر اساس چاپ مؤسسه آل البیت دارای ۳۵۸۶۸ حدیث می‌باشد.
- بحارالانوار الجامعه لِدُرَرِ الاَخبار الائمه الاطهار
مؤلف این کتاب، علامه محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷ – ۱۱۱۰ ه.ق) است. کتاب عظیم بحارالانوار به عنوان بزرگترین جامع حدیثی شیعیان و حتی مسلمانان شمرده می‌شود.
ویژگی‌های مهم این کتاب باعث شده است تا این کتاب، جایگاه خاصّی در تحقیقات حدیثی شیعه پیدا کند.
برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: ذکر آیات قرآن در باب مربوطه، جامعیّت بحارالانوار نسبت به موضوعات مختلف، استفاده از مصادر کمیاب و نسخه‌های تصحیح شده، توجه به اختلاف نسخ، تصحیف و تحریف‌های موجود در احادیث، توجه به کتابهای اهل سنّت، توجه به اقوال عالمان و فقیهان بزرگ، عدم تقطیع روایات.
نویسنده، علّت نامگذاری این کتاب به بحارالانوار را اینگونه بیان می‌دارد:
چون این کتاب مشتمل بر انواع دانش‌ها و حکمت‌ها و اسرار بوده و خواننده را از کلیه کتابهای حدیثی بی‌نیاز می‌کند، آن کتاب را بحارالانوار الجامعه لِدُرَرِ الاَخبار الائمه الاطهار نامیدم. [۴]
کتاب بحارالانوار، مشتمل بر یک مقدمه و ۲۵ کتاب و حدوداً ۲۴۸۹ باب و ده‌ها هزار حدیث است.
علامه مجلسی این حجم مطالب را ابتدا در قالب ۲۵ جلد بزرگ تنظیم کرد و بعد از آن جلد ۱۵ را در دو بخش و در دو مجلّد قرار داد و بدین ترتیب، مجلّدات بحارالانوار به ۲۶ جلد رسید. [۵]
برخی از منابع حدیثی متقدّم شیعه
در این بخش با نام برخی از منابع حدیثی متقدّم و متأخّر شیعه آشنا خواهید شد و جهت آشنایی کامل نیاز به مطالعه کتابهای تخصصی این امر می‌باشد.
۱) کتاب المحاسِن نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی.
۲) امالی‌ها (همچون امالی شیخ صدوق، شیخ مفید و…)
۳) غیبت نگاری‌ها (همچون: غیبت نعمانی، کمال الدین و تمام النعمه نوشته شیخ صدوق و…)
۴) تک نگاری‌های شیخ صدوق (التوحید، علل الشرایع، الخصال)
۵) کتابهای تاریخ، سیره و فضائل (همچون:عیون اخبار الرضا نوشته شیخ صدوق، ارشاد شیخ مفید، اعلام الوری باعلام الهدی نوشته فضل بن حسن طبرسی ، مناقب ابن شهرآشوب ،کشف الغمه نوشته اربلی و…)
۶) تفاسیر مأثور (روایی) (همچون: تفسیر قمی نوشته علی بن ابراهیم قمی، تفسیر نورالثقلین نوشته ابن جمعه حویزی، تفسیرالبرهان نوشته بحرانی)
برخی از منابع حدیثی متأخّر شیعه
از جمله کتاب‌هایی که در این دوران نوشته شده است می‌توان به:
- جامع الاحادیث شیعه (زیر نظر آیت الله بروجردی)
- سفینه البحار (تألیف شیخ عباس قمی)
- میزان الحکمه (نوشته محمد محمدی ری شهری)
- الحیاه (تألیف آقایان حکیمی)
اشاره نمود.
[۱]. علی صدرایی خویی، دانش فهرست نویسی نسخه‌های خطی، پژوهش و حوزه، شماره ۹، ص ۱۰۴- ۱۱۵
[۲]. در تعریف جوامع حدیثی در بین شیعه و اهل سنّت اختلاف وجود دارد و منظور اهل سنّت از کتابهای جوامع حدیثی آن دسته از کتاب‌هایی است که تمام ابواب هشت گانه حدیث را در خود داشته باشد.
این هشت باب عبارتند از: باب عقاید، باب احکام، باب رِقاق، باب آداب خوردن و آشامیدن، باب تفسیر و تاریخ و سیره، باب سفر و نشست و برخاست، باب فتنه‌ها و اختلافات، باب مَنْقبت و مذمّت ها.
از جمله کتابهای جوامع حدیثی در میان اهل سنّت می‌توان به جامع بخاری و جامع تِرمذی اشاره نمود.
گرچه در میان اهل سنّت در تعریف جوامع حدیثی اختلاف است ولیکن مشهور، همین قولی است که صبحی صالح در کتاب علوم الحدیث و مصطلحه ص ۳۰۴- ۳۰۵ به آن اشاره کرده است.
اما جوامع حدیثی در نزد شیعه، آن دسته از کتاب‌هایی هستند که احادیث فقهی را در ابواب خود گردآوری کرده باشد، یعنی جوامع احادیث فقهی باشد.
[۳]. الوافی، ج ۱، ص ۷
[۴]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۶
[۵]. احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۸، ص ۲۶۱
سلام
ممنون از وب و مطالب ارزشمندتون
ازتون دعوت می کنم از این پست دیدن فرمایید و در صورت تمایل آنرا اشاعه دهید :
شناخت امام زمان عج
http://taavus.blogfa.com/post/108