تربیت اجتماعی در بستر نهاد خانواده

مقدمه

اندیشمندان دینی برآنند که بنای زندگی انسان، بر پایه زندگی اجتماعی شکل‌گرفته است. این امر در فطرت و ذات او به امانت قرار داده شده[۱] و به علت نیازی که او به اجتماع دارد، نمی‌توان انسان را از جامعه دور کرد.[۲] امروزه در میان گونه‌های تربیتی،[۳]تربیت اجتماعی نقش خاصی را به خود اختصاص داده است و اندیشمندان عرصه تربیت، با پذیرش نیاز انسان به زیست اجتماعی به این سؤال پاسخ می‌دهند که چه کسی و با چه روش‌هایی باید انسان را اجتماعی تربیت کند.

دین اسلام در میان ادیان الهی، رویکرد اجتماعی ویژه‌ای دارد به‌گونه‌ای که تمامی آموزه‌های دینی آن با اجتماع پیوند محکمی دارد و برخی از آنها در بستر اجتماع تحقق پیدا می‌کند. از نگاه دین خانواده و بویژه پدر و مادر نقش اساسی در تربیت اجتماعی فرزندان خود دارند. آنچه از خانواده‌ها خواسته شده کسب و درونی‌سازی بایدها و نبایدهای الهی و حقیقی است و نه هر باید و نبایدی که اجتماع به انسان القا می‌کند.[۴] با این سخن کوتاه می‌توان پی به تفاوت تربیت اجتماعی میان مکاتب توحیدی و غیرتوحیدی برد.

مراد از تربیت اجتماعی

تربیت اجتماعی عبارت است از تأمین تمهیدات لازم جهت متجلی ساختن ارزش‌ها و ضوابط مطلوب اجتماعی در فرد به‌منظور مؤثر بودن او در برخوردهای اجتماعی اعم از هدایت دیگران، مخالفت با نظرات غیرمنطقی، توافق و سازگاری و اموری نظیر آنها. [۵]

تربیت اجتماعی وخانواده

بنیادهای اصلی شخصیت افراد در خانواده شکل می‌گیرد. در این میان رابطه والدین با کودک اصل مهم و اساسی است که زمینه‌ساز آشنایی او با دنیای اجتماعی شده و نخستین ارتباطات بیرونی او با جهان پیرامون از راه همانندسازی با والدین شکل می‌گیرد. [۶] از همین روی خانواده نقش بسیار مهمی در تربیت فرزندان در هرگونه تربیتی دارد؛ نقشی که بدیل ناپذیراست و نهاد دیگری نمی‌تواند به‌خوبی از عهده آن بربیاید.[۷] خداوند میفرماید: «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ؛[۸] کسانى که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروى از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را (در بهشت) به آنان ملحق مى‏کنیم؛ و از (پاداش) عملشان چیزى نمى‏کاهیم؛ و هر کس در گرو اعمال خویش است». پیامبر اعظم (ص) در حدیثی درباره نقش پدر در تربیت فرزند می‌فرماید: «قَالَ تُحْسِنُ اسْمَهُ وَ أَدَبَهُ وَ ضَعْهُ مَوْضِعاً حَسَنا؛ پدر باید فرزندانش را به‌خوبی تربیت و جایگاهشان را نیکو بسازد» [۹]سعدی شیرازی در اهمیت تربیت فرزندان این‌گونه می‌سراید:

بسا روزگارا که سختی برد                 پسر چون پدر نازکش پرورد

خردمند و پرهیزگارش برآر               گرش دوست داری به نازش مدار

به خردی درش زجر و تعلیم کن       به نیک و بدش وعده و بیم کن[۱۰]

از همین روی باید نقش والدین و اهمیت نهاد خانواده را در امر تربیت فرزندان به‌خصوص تربیت اجتماعی که عامل رشد گونه‌های دیگر تربیت از جمله تربیت دینی و عبادی است، جدی گرفته شود. در روایات آمده است که روزى عده‌ای از کودکان در کوچه مشغول بازى بودند. پیامبر (ص) در حین عبور، چشمش به آنها افتاد و خواست نقش بسیار بزرگ پدران و مسئولیت سنگین آنها را در رشد کودک به همراهانشان گوشزد کند. ایشان فرمودند: «واى بر فرزندان آخرالزّمان از دست پدرانشان.» اطرافیان پیامبر ] با شنیدن این جمله به فکر فرو رفتند. لحظه‌ای فکر کردند شاید منظور پیامبر، فرزندان مشرکان است که در تربیت فرزندانشان کوتاهى می‌کنند. عرض کردند: «یا رسول‌الله] ! آیا منظورتان مشرکین است؟» نه. بلکه پدران مسلمانى را می‌گویم که چیزى از فرایض دینى را به‏ فرزندان خود نمی‌آموزند و اگر فرزندانشان پاره‌ای از مسائل دینى را فراگیرند، پدران آنها، ایشان را از اداى این وظیفه بازمی‌دارند. اطرافیان پیامبر با شنیدن این سخن، تعجب کردند که آیا چنین پدران بی‌مسئولیتی نیز هستند. پیامبر که تعجب آنها را از چهره‌شان خوانده بود ادامه داد: «تنها به‏ این قانع هستند که فرزندانشان از مال دنیا چیزى را به دست آورند.»  آنگاه فرمود: «من ازاین‌قبیل پدران بیزار و آنان نیز از من بیزارند.» [۱۱]

روشهای تربیت اجتماعی

خانواده ها برای تربیت اجتماعی فرزندان خود میتوانند از روشهای ذیل استفاده کنند:

۱.      قصه‌های کودکانه

شاید هیچ روشی همچون قصه‌خوانی، برای کودکان در امر تربیت جوابگو نباشد. قصه و حکایت‌های آموزنده می‌تواند برای تمامی گروه‌های سنی نقش خوبی را به‌عنوان یک ابزار آموزشی و تربیتی ایفا کند. اما به طور خاص، قصه‌های آموزنده در دوران کودکی سهم به سزایی در تربیت کودکان دارند. قصه ساده‌ترین راه ارتباطی و غیرمستقیم‌ترین ابزاری است که می‌تواند در تربیت به کار گرفته شود.

قصه ها باید دارای شرائط ذیل باشند:

1. قصه برای کودک قابل‌فهم باشد.
   1. قصه باید برای کودک نو و بدیع باشد.
   1. قصه باید ارزش‌های اخلاقی و انسانی همچون صبر، ایمان، مهربانی به دیگران، مسئولیت‌پذیری، روش به‌کارگیری مهارت‌های اجتماعی و … را به کودک بیاموزد.
   1. قصه‌ها باید جدای از اینکه تبیین گر ارزش‌های مهم اجتماعی هستند، آداب و رفتارهای اجتماعی را نیز به کودکان بیاموزند.

شعرهایی هم که با آموزه‌های تربیتی باشد نیز می‌تواند کارکردهایی همچون قصه را در امر تربیت کودک ایفا کند.

۲.     بازی‌های کودکانه

پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «مَنْ کَانَ عِنْدَهُ صَبِیٌّ فَلْیَتَصَابَ لَه‏؛ کسی که درنزد او کودکی است باید برای او کودکی کند.»[۱۲] بازی یکی از ابزارهای بسیار مهم در جهت تربیت اجتماعی کودکان است که منطبق با دوران کودکی بوده و لازم است اهمیت آن از سوی والدین به‌درستی درک شود.

چون که با کودک سر و کارت فتاد

پس زبان کودکی باید گشاد

بازی برای فرزندان آثار مثبت فراوانی دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:

• بازی برای کودکان نقشی حیاتی داشته و موجب پرورش روح و وسیله‌ای برای شادی و انبساط خاطر کودکان است. این جمله بسیار مشهور است که بازی برای کودکان صرفاً تفریح نیست بلکه کودکان در بستر بازی است که تجربه می‌کنند و از طریق این تجربه‌ها، شیوه درست زندگی‌کردن را می‌آموزند. شاید بتوان این اهمیت را از حدیث امام صادق (ع) برداشت کرد. ایشان در روایتی می‌فرمایند: «دَعِ ابْنَک یلْعَبُ سَبْعَ سِنِینَ؛[۱۳] بگذار فرزندت تا هفت‌سالگی بازی کند.»
• از جمله کارکردهای بازی برای کودکان یادگیری رفتار با دیگران است که می‌تواند به شکل‌گیری تربیت اجتماعی صحیح در او شود.  او با بازی با دیگران یاد می‌گیرد که هر رفتار ممکن است چه واکنشی را از سوی فرد و یا افراد دیگر به همراه داشته باشد. او در بازی با سایر همسالان خود، شیوه ایجاد ارتباط با آنان را می‌آموزد، دیگران را بهتر می‌شناسد و از خود نیز شناخت بهتری پیدا می‌کند.
• بازی، می‌تواند زمینه‌ساز رشد عواطف و احساسات کودک شود؛ در تقویت جسم و روح او تأثیر زیادی گذاشته و او را به‌سوی زندگی اجتماعی و قبول مسئولیت‌ها راهنمایی می‌کند. کودک با بعضی از بازی‌ها، مانند لباس پوشاندن به عروسک، غذا پختن، رنگ‌آمیزی عکس‌ها، جواب دادن به تلفن و… به تمرین نقش خود و مسئولیت‌ها در بزرگسالی مشغول می‌شود، موجب ارتباط کودک با محیط بیرون می‌شود و دنیای اجتماعی او را گسترش می‌دهد.

در روایتی امام کاظم(ع) می‌فرمایند: «تُستَحَبُّ عَرامَهُ الغُلامِ فی صِغَرِهِ لِیَکوُنَ حَلیما فی کِبَرِهِ؛ پسندیده است که فرزند در کودکى به بازى و جست و خیز بپردازد تا در بزرگ سالى بردبار و باوقار باشد.»[۱۴]

از جمله آثار دیگری که بازی بر تربیت اجتماعی کودکان دارد، می‌توان موارد زیر را برشمرد: گسترش دادن دنیای اجتماعی کودک در ارتباط با دیگران؛ یادگیری و تقویت آداب معاشرت و سبک زندگی ؛ همانندسازی با بزرگسالان ؛ شکوفایی استعداد‌های بالقوه ؛ آشنایی با قوانین و قواعد اجتماعی و یادگیری شیوه عمل به آنها ؛ آشنایی با مفاهیم بزرگ‌تر، کوچک‌تر و سلسه‌مراتب ؛ تقویت مسئولیت پذیری و شیوه درست انجام مسئولیت های پذیرفته شده.

 

توجه جدی به چند امر

والدین درباره بازی فرزندان خود چند نقش مهم دارند که بایسته است بدان توجه کنند:  

• والدین نباید مانع از بازی فرزندان خود شوند و هر امری که می‌تواند در بازی کودکان محدودیت ایجاد کند را برطرف کنند. در کتاب «سایه‌های آفتاب» به نقل از اطرافیان امام خمینی۸ نقل شده است: «آن روز پس از تعمیر رادیو، صدای امام (ره) توجه مرا به خود جلب کرد: رادیو را کجا می‌گذارید؟ عرض کردم: روی میز، کنار دستتان. امام(ره) فرمودند: نه، جایی بگذارید که دست بچه به آن نرسد و بهتر است روی تاقچه بگذارید. با کمی تأمل مقصود امام(ره) را دریافتم. حضرت امام(ره) برای آن که هم رادیو محفوظ باشد و هم مجبور نباشد مجال تحرک کودک را محدود و سلب نماید و او را با امرونهی آزرده‌خاطر سازد، این دستور را فرمود.»[۱۵]
• والدین باید با همراهی کودک خود در انجام بازی‌ها، صفات اخلاقی و اجتماعی را به او بیاموزد؛ عیب‌های رفتاری او را به‌گونه‌ای غیرمستقیم به او بازگو کرده و راه اصلاح رفتارهای نادرست او را برایش بیان کنند. از جمله بازی‌هایی که می‌تواند در امر تربیت اجتماعی کودک نقش ایفا کند می‌توان این موارد را نام برد: اجرای تئاتر (انجام یک شغل)، و معلم‌بازی (برای آموختن مهارت‌های ارتباطی و ازبین‌بردن کمرویی در کودکان).
• والدین باید توجه کنند که بهترین بازی‌ها، برای کودکان و نوجوانان بازی‌هایی است که به‌صورت گروهی با همسالان صورت می‌گیرد و در این مورد والدین باید با انتخاب گروه همسالان مناسب برای فرزندان خود، در امر تربیت اجتماعی ایشان نقش بسیار مهمی ایفا کنند.

۳.     الگو سازی مناسب  

فرزندان به‌گونه‌ای آئینه رفتار نزدیکان خود هستند و آنچه را که از اطرافیان خود به‌خصوص پدر و مادر مشاهده می‌کنند را نهادینه و تکرار می‌کنند. الگوی های درست می تواند زمینه ساز شکل گیری رفتارهای مطلوب فرزندان باشد. همین امر می تواند دلیلی بر اهمیت الگو باشد. از همین روی لازم است والدینی که دغدغه تربیت اجتماعی صحیح فرزند خود را دارند در ابتدا به اصلاح رفتارهای خود پرداخته تا بتوانند الگویی مناسب برای فرزندان خود باشند. نتیجه این فرایند می‌تواند مشاهده رفتارهای خوب و مناسب فرزندان در اجتماع و فعالیت‌های گروهی باشد.

۴.     تقویت رفتارهای اجتماعی

یکی از مواردی که می‌تواند زمینه‌ساز تقویت رفتارهای اجتماعی فرزندان باشد، دیدار با خویشاوندان و صله‌رحم است که در آموزه‌های دینی بسیار بدان توصیه شده است. در اولین آیه سوره نساء این‌گونه آمده است: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً؛ و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید؛ و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند، مراقب شماست.» و در روایتی رسول خدا ] می‌فرمایند: «انَّ أعجَل الخیرِ ثواباً صلهُ الرَّحم؛ پاداش صله‌رحم، سریع‌ترین پاداش کار خیری است که به انسان می‌رسد.» [۱۶]

عمل به این توصیه دینی دو فایده دارد، نخست آنکه فرزندان با مشاهده رفتارهای والدین، رفتارهای درست اجتماعی را می‌آموزند که در مباحث روان‌شناختی، از آن به «یادگیری مشاهده‌ای» [۱۷] تعبیر می‌شود. آلبرت بندورا، [۱۸] یکی از روان‌شناسان مطرح در حوزه روان‌شناسی یادگیری بر این باور است که مهم‌ترین نوع یادگیری، یادگیری مشاهده‌ای است. یادگیری مشاهده‌ای فرایندِ یادگیری از طریق نگاه‌کردن به دیگران، حفظ اطلاعات، و سپس تکرار رفتارهای مشاهده شده است.[۱۹]

یکی دیگر از فواید صله‌رحم آن است که فرزندان در یک فضای عملی، می‌توانند با تمرین مهارت‌هایی که از والدین خودآموخته‌اند، رفتارهای خود را به معرض نمایش گذارند و والدین با دیدن رفتارها، نقاط قوت و ضعف رفتارهای اجتماعی ایشان را کشف کرده و در یک فضای مناسب پیرامون آن با فرزند خود گفتگو کنند. در اصل دیدار با نزدیکان و خویشاوندان، فضای خوبی برای تجربه رفتارهای اجتماعی و کشف آثار و فواید رفتارهای بهنجار و نابهنجار اجتماعی است.

۵.     تقویت رفتارهای مثبت اجتماعی

از نگاه اسلام تنبیه بدنی امر ناپسند شمرده می‌شود. خانواده‏اى از دست فرزند شرورشان کلافه شده بودند. بی‌ادبی فرزند خردسال، پدر و همه اهل منزل را رنج می‌داد. بیرون از منزل نیز کسى از آزار و اذیت او آسایش نداشت. پدر نیز هر بار او را به باد کتک می‌گرفت، به امید این‏که بر اثر تنبیه، دست از کارهاى زشت بردارد؛ اما فایده‌ای نداشت. روزى دست فرزند خود را گرفت و نفس‌زنان، نزد امام کاظم ; آورد و از وى شکایت کرد. حضرت نگاهى به آن مرد کرد و خواست راه و روش تربیت کردن را به او بیاموزد. فرمود: «لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ‏ وَ لَا تُطِل‏؛ او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد.» [۲۰]

در مباحث روان‌شناختی، یکی از اموری که می‌تواند به افزایش و یا نهادینه شدن رفتارهای مثبت گردد، تقویت مثبت است .هرگاه بعد از بروز یک رفتار، محرکى را وارد محیط کنیم و آن محرک احتمال بروز آن رفتار را افزایش دهد یا سبب بقاى آن شود، به چنین محرکى «تقویت‌کننده مثبت» [۲۱] می‌گویند. به‌عنوان نمونه اگر بعد از رفتارهای خوب اجتماعی فرزندان، به ایشان هدیه‌ای داده شود که موردعلاقه ایشان است، می‌تواند موجب تقویت و یا افزایش آن رفتار بهنجار گردد. [۲۲]

امام خمینی(ره) در استفاده از راهکار تربیتی تشویق، به گونه های زیر عمل می کرد: تشویق زبانی، خرید یک هدیه کوچک، نوازش کردن و بوسیدن فرزندان یا نوه های خود و دیگر اقدام ها. یکی از نوه های امام رحمه الله چنین نقل می کند: من هر موقع پیش امام می رفتم، مرا تشویق به نماز می کرد. یادم می آید که وقتی ۵ ساله بودم، وارد اتاق آقا شدم، دیدم دارد نماز می خواند، من هم پشت سر ایشان نماز خواندم. پس از نماز، امام چند کتاب به من جایزه دادند^[۲۳].

فهرست منابع

1. قرآن کریم.
2. ابراهیمی پور، قاسم؛ شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام؛ قم: پژوهشگاه جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۰.
3. ابن بابویه قمی، محمد بن علی؛ من لایحضره الفقیه؛ محقق علی‌اکبر غفاری؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ ق.
4. اسماعیل علی، سعید؛ جواد رضا، محمد؛ مکتب‌های و گرایش‌های تربیتی در تمدن اسلامی؛ مترجم:‌بهروز رفیعی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۴.
5. ایمانی، محسن؛ تربیت اجتماعی؛ فصلنامه تربیت، سال سوم، ۱۳۶۶.
6. بستان، حسین؛ جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۸.
7. جوادی آملی، عبدالله؛ جامعه در قرآن؛ قم: نشر اسراء، ۱۳۸۹.
8. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل‌الشیعه؛ قم: مؤسسه آل‌البیت A، ۱۴۰۹ ق.
9. خدادادی، اسماعیل؛ مبانی جامعه‌شناسی؛ قم: نشر یاقوت، ۱۳۸۴.
10. رحیمیان، محمدحسین؛ در سایه آفتاب: یادها و یادداشت‌هایی از زندگی امام خمینی ۸؛ تهران: نشر سوره مهر، ۱۳۸۸.
11. زارع، حسین؛ روان‌شناسی یادگیری؛ تهران: انتشارات پیام‌نور، ۱۳۸۶.
12. طباطبایی، محمدحسین؛ روابط اجتماعی در اسلام؛ مترجم: حجتی کرمانی؛ تهران: انتشارات بعثت، ۱۳۶۰.
13. قمی، عباس؛ سفینه البحار؛ قم: انتشارات اسوه، ۱۴۱۴ ق.
14. قوام، سید عبدالعلی؛ توسعه سیاسی و تحولات اداری؛ تهران: نشر قوس، ۱۳۷۱.
15. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، تهران: نشراسلامیه، ۱۳۶۲.
16. لفرانسوا، گی آر؛ نظریه‌های یادگیری انسان‌ها؛ مترجم: یحیی سید محمدی؛ تهران: نشر روان، ۱۳۹۲.
17. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی؛ بحارالانوار؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
18. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک‌الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: مؤسسه آل‌البیت A، ۱۴۰۸ ق.

---

[۱]. محمد حسین طباطبایی؛ روابط اجتماعی در اسلام؛ ص۲۰؛ اسماعیل علی، سعید؛ جواد رضا، محمد؛ مکتب های و گرایش های تربیتی در تمدن اسلامی؛ مترجم:‌ بهروز رفیعی؛ ص ۱۵۷-۱۵۸.

[۲]. عبدالله جوادی آملی؛ جامعه در قرآن؛ ص ۲۴.

[۳]. برخی از گونه های تربیت عبارتند از: تربیت دینی، تربیت اخلاقی، تربیت عبادی، تربیت فلسفی، تربیت جنسی، تربیت بدنی، تربیت عقلانی، تربیت سیاسی، تربیت اقتصادی، تربیت عرفانی.

[۴] . حسین بستان؛ جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی؛ ص ۱۳۰.

[۵]. محسن ایمانی؛ «تربیت اجتماعی»؛ فصلنامه تربیت، شمارۀ ششم، ص ۳۱.

[۶]. قاسم ابراهیمی پور؛ شاخص های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام؛ ص ۵۸۲.

[۷]. امروزه نهادهایی همچون نهاد آموزش که یکی از متولیان آن، مدارس می باشند نیز سعی بر آن دارند که به اجرای این امر اقدام کنند ولی با وجود آنکه مدرسه یک مکان اجتماعی است و می توان زیست اجتماعی خوبی را در آن تجربه کرد، باز نمی تواند جایگزین نهاد خانواده بوده و نقش های او را در تربیت اجتماعی ایفا کند.

[۸] . طور، ۲۱.

۱.  محمد بن یعقوب الکلینی؛ الکافی؛ ج‏۶، ص: ۴۸.

[۱۰] . بوستان سعدی، باب هفتم، بخش ۲۳.

[۱۱]. حسین بن محمد تقی نوری؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ ج۲،ص ۶۲۵.

[۱۲]. محمدبن حسن حر عاملی؛ وسائل ‏الشیعه؛ ج ۲۱، ص ۴۸۶.

[۱۳] . محمدبن علی ابن بابویه؛ من لایحضره الفقیه؛ ج۳، ص ۴۹۲.

[۱۴]. عباس قمی؛ سفینه البحار؛ ج ۶، ص ۶۶۶.

[۱۵]. محمدحسین رحیمیان؛ در سایه آفتاب: یادها و یادداشتهایی از زندگی امام خمینی ۸؛ ص ۱۹۴.

[۱۶]. محمد بن یعقوب، کلینی؛ الکافی، ج‏۲، ص ۱۶۰.

[۱۷]. Observational Learning

[۱۸]. Albert Bandura

[۱۹]. حسین زارع؛ روانشناسی یادگیری؛ ص ۱۴۳.

[۲۰]. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۱۰۱، ص ۹۹.

[۲۱]. Positive Reinforcement

[۲۲]. گی آر، لفرانسوا؛ نظریه های یادگیری انسان؛ ص ۱۰۵.

[۲۳] . معصومه عبد الحسینی، سیره رفتاری بزرگان با فرزندان، مجله  طوبی  فروردین ۱۳۸۵، شماره ۴ .