امید چیست؟
امید[۱] یکی از عوامل روانی است که نقش حمایتی در شرایط سخت و بحرانی زندگی انسان دارد. امید را می توان یک مکانیسمی دانست که سازگاری انسان را از نظر عاطفی در زمان بحرانی شکل می دهد. امید می تواند این توان را به انسان دهد که در این مواقع به بن بست های روانی نرسد و بتواند راهکارهایی را برای برون رفت از شرایط بحرانی ترسیم کند.[۲]
به شرط داشتن امید است که انسان این توان مقابله ای را پیدا می کند که با مشکلات سازگاری پیدا کرده و حتی از بیماری های صعب العلاج نیز گذر کند و سلامت جسمانی خود را بازیابد.[۳]
امید رابطه مستقیم با سلامت جسمانی و روانی دارد. به عنوان نمونه امید تاثیر مستقیمی بر عاطفه های مثبت، خود ارزشمندی و از سوی دیگر همبستگی منفی ای با افسردگی، اضطراب، احساس فرسودگی و به طور کلی با عاطفه های منفی دارد.[۴]
تعریف امید خود مبین ارزش و کارکردهای آن در زندگی انسان است. از همین روی، این تعریف نشان می دهد که امید در دل بحران ها، نجات دهنده انسان است که اگر منبع این امید، یک منبع حقیقی و قدرتمند باشد، این سازگاری و عبور از بحران ها و مشکلات بهتر و سریع تر صورت می گیرد.
امید در متون دینی
امید در متون دینی در کنار منبع قدرتمندی به نام خدای متعال قرار گرفته است. امید به رحمت و غفران الهی از جمله این موارد است. امید به دیدار خدای متعال در بهشت، نمونه ای از پاداشی است که به مومنین داده شده است. در سوره عنکبوت آمده است: «مَن کَانَ یَرْجُوا لِقَاء اللّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللّهِ لاَتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛[۵] کسی که به دیدار خداوند امید دارد بداند که اجل او از سوی خدا آمدنی است و اوست شنوای دانا.»
امیدی در نگاه اسلام مطلوب شمرده شده است که منجر به عمل صالح شود: «فَمَن کَانَ یَرْجُوا لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحا وَلاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدا؛[۶] هر کس امید به لقای پروردگارش (روز قیامت) دارد، باید عمل صالح بجای آورد و کسی را در عبادت پروردگارش شریک نسازد.»
با بیانی که گذشت مشخص می شود، امیدی در نگاه اسلام سازنده است که خود را در قالب عمل صالح نشان دهد. در روایتی امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «از کسانی مباش که بدون عمل شایسته، به آخرت امید دارند، و توبه را با آرزوهای دراز به تأخیر می اندازند.»[۷]
از سوی دیگر ناامیدی می تواند زمینه ساز مشکلات جسمی و روانی در زندگی انسان شود. امام علی (علیه السلام) ناامیدی را بزرگ ترین گرفتاری می دانند.[۸] در روایتی امام صادق (علیه السلام) آن را از بزرگ ترین گناهان نزد پرورگار می دانند.[۹]
خدای متعال نیز انسان را حتی اگر گنهگار باشد از ناامیدی نکوهش کرده است. در سوره زمر آیه ۵۳ این گونه آمده است: «قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ …؛ بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید، از رحمت خدا نومید نشوید.» از همین روی در راهکارهای دینی در مشکلات برای مبتلا نشدن به یاس و ناامیدی، صبر و تحمل مشکلات را توصیه کرده اند. امید به رحمت الهی به انسان صبر می دهد و تحمل او را برای درگیر شدن با مشکلات افزایش می دهد.
ویژگی های افراد امیدوار
- اولین ویژگی افراد امیدوار این است که همیشه و در هر جایی که با مشکلی روبه رو شود، سعی می کند راهی برای برون رفت از مشکلات خویش بیابد. این افراد با قدرت گرفتن از منبع امیدواری خود صبر را پیشه خود کرده و راهکارهایی را بر اساس منطق برمی گزینند.
- افراد امیدوار ترسی از شکست ندارند چرا که می دانند، آن شکست و شکست ها مقدمه رسیدن به موفقیت است. این افراد این را یک امر منطقی می دانند که برای رسیدن به موفقیت، باید راه هایی را امتحان کنند که برخی از این راه ها و راهکارها ممکن است منجر به شکست شود. اما به هر حال با امید راه درست را خواهند یافت.
- این افراد موفقیت در آینده را با تصویری که در ذهن خود دارند و آن را منطبق بر یک واقعیت می دانند، تصور می کنند و برای رسیدن به آن تلاش می کنند.
کارکردهای امید
برای امید می توان کارکردهای زیر را برشمرد:
- تحرک بخشی و تلاش زایی در انسان
- زمینه ساز تفکر منطقی در هنگام بحران ها و مشکلات زندگی
- از بین بردن افسردگی و تلاش برای خودکشی در زندگی انسان
- افراد امیدوار، در زندگی خود پریشانی و ناراحتی کمتری نسبت به دیگران دارند.
- افراد امیدوار، در هنگام رو به رویی با مشکلات و بحران ها، منفعل برخورد نمی کنند. بلکه سعی می کنند به صورتی فعال در پی حل مشکل خود قدم بردارند.
- افراد امیدوار، هدفمندتر و معتقدتر از دیگران برای گذر از بحران ها و شکست ها قدم برمی دارند.
- بهبودیافتگی روانی و جسمی افراد امیدوار نسبت به افراد ناامید بیشتر و بهتر است.
شیوه های امیدآفرینی
با توصیفاتی که از امید بیان شد، انگیزه ها دست یافتن به امید، افزایش یافته است. حال مهم ترین سئوالی که در این بخش مطرح می شود این است که برای رسیدن به امید چه کارهایی را باید انجام داد.
برای امیدآفرینی باید امور زیر را انجام داد:
۱٫ باور مثبت
باور درست در مورد مشکلات و بحران های زندگی می تواند اولین مرحله برای داشتن امید است. کسانی که هنگام برخورد با مشکلات و بحران آن را امری طبیعی و لازمه رشد می دانند، هیچگاه خود را در این موقعیت ها نمی بازند. در آیه ۱۵۶ سوره بقره خدای متعال به این افراد بشارت داده است. در این آیه آمده است :«الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ؛ آنان که چون به حادثه سخت و ناگواری دچار شوند (صبوری پیش گرفته و) گویند: ما به فرمان خدا آمدهایم و به سوی او رجوع خواهیم کرد.» در تفسیر این آیه، آمده است: «صابران، به جاى خود باختگى وپناهندگى به دیگران، تنها به خدا پناه مىبرند. زیرا از دید آنها، تمام جهان کلاس درس و میدان آزمایش است که باید در آن رشد کنیم. دنیا جاى ماندن نیست، خوابگاه و عشرتکده نیست و شداید و سختىهاى آن نیز نشانهى بىمهرى خداوند نیست. ناگوارىها براى آن است که زیر پاى ما داغ شود تا تندتر و سریعتر حرکت کنیم، بنابراین در تلخىها نیز شیرینى است. زیرا شکوفا شدن استعدادها، کامیابى از پاداشهاى الهى را بدنبال دارد.»[۱۰]
۲٫ توجه به داشته ها و نعمت ها
یکی از علل و زمینه های پیدایش افسردگی در انسان، توجه به فقدان ها و محرومیت هایی است که دارد. از همین روی در بسیاری از ادعیه قبل از آنکه شروع به بیان خواسته ها شود، نعمت های الهی برای انسان تبیین شده است. توجه به نعمت های الهی و داشته های انسانی، گامی دیگر در امیدآفرینی است.
روزی ابوهاشم جعفری نزد امام هادی (علیه السلام) آمد و از تنگناهایی که در زندگی برای او به وجود آمده است، سخن گفت. نخستین کاری که امام (علیه السلام) برای کمک به او انجام دادند، ذکر نعمت های الهی برای او بود. امام هادی (علیه السلام) از او پرسیدند که تا به حال شکر کدام نعمت را به جا آورده ای که امروز اینگونه ناامیدانه سخن می گویی؟ امام (علیه السلام) در ادامه بیان می دارند: «خداوند به تو ایمان داده و با این نعمت، بدنت را بر آتش حرام کرده و به تو تندرستی عطا فرموده و با این وسیله تو را بر انجام فرامین الهی یاری رسانده و به تو قناعت ارزانی داشته ، پس تو را از بذل و بخشش بیهوده حفظ کرده است.»[۱۱]
۳٫ قوت بخشی باورهای دینی و اعتقادی
ریشه بسیاری از ناامیدی ها در عدم اعتقاد به خدای متعال است. امید و ناامیدی ریشه در جهان بینی و نگرش انسان به نظام آفرینش دارد. کسی که خدای را در همه حال حاضر و ناظر بر اعمال خود بداند، ناامیدی در زندگی او جایی ندارد. کسی که اعتقاد دارد، دنیا محل گذر است و نباید بدان دل ببند، امید به آخرت را در دل خود پرورش می دهد و سعی می کند در شکست ها و عدم موفقیت های دنیایی خود، سلامت روان خود را به سلامت نگه دارد.
۴٫ امیدآفرینی با بیان جملات مثبت
جملاتی که انسان بر زبان می آورد نشان از همان باورهای دلی است. از همین روی لازم است که این باورها به زبان نیز آورده شود.
پی نوشت:[۱] . hope[۲] . Eliott, J. A. & Olver, I. N. (2007). Hope and hoping in the talk of dying cancer patients.Journal Soc Sci Med. Jan, 64(1), 138-49.[۳] . Doussard-Roosevelt, J. A. Joe C. M. Bazhenova, O. V. & Porges, S. W. (2003). Mother ˚ Child interaction in autistic and no autistic children: Characteristics of maternal approach behaviors and child social responses. Journal Dev Psychopathol, 15(2), 277-95.[۴] . علی شیخ الاسلامی، حسین قمری و سمیرا غلامی، «نقش نگرانی، امید و معنای زندگی در پیش بینی سلامت روانی مادران دارای فرزند کم توان ذهنی»، فصلنامه روان شناسی افراد استثنایی دانشگاه علامه طباطبایی، سال هشتم، شماره ۳۱، ص ۱۹۹٫[۵] . عنکبوت/۵٫[۶] . کهف/۱۱۰[۷] . نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰[۸] . غرر الحکم، ح ۳۶۴۹٫[۹] . محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۵۴۴٫[۱۰]. محسن قرائتی، تفسیر نور، ج ۱، ص ۲۴۱٫[۱۱] . بحارالانوار ، ج۵۰ ، ص ۱۲۹٫
نویسنده: محمدحسین افشاری