شیوه های آموزش نماز به فرزندان (بخش دوم)

مهم ترین الگوی فرزندان در یادگیری نماز، والدین هستند.

روش های آموزش نماز به فرزندان

در ادامه به معرفی برخی از این روش ها و چگونگی به کارگیری آنها اشاره خواهد شد.

۱) روش انگیزشی (ایجاد انگیزه در فرزندان)

یکی از صاحب نظران «انگیزش» را فرایندی می داند که «با یک نیاز یا کمبود زیستی یا روانی آغاز شده و رفتار هدفمند یا انگیزه ای را در جهت محرّکی خارجی فعال می نماید». به گونه ای می توان انگیزه را موتور محرک برای رفتارهای انسان دانست که هم به آن جهت می دهد و هم نیرو. با این سخن می توان پی به جایگاه ایجاد انگیزه برای فرزندان در انجام اعمال عبادی به خصوص نماز دانست.
روش انگیزشی، در مراحل ابتدایی نمازگزاری فرزندان بسیار کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن، از ابزارهای این روش است که والدین می توانند در تربیت دینی و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگیرند.
در مراحل اولیه نمازگزاری، وقتی کودک روی زمین دراز می کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر می مالد، به جای آنکه پای او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگ سالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه اش را تشویق و تأیید کنیم. تشویق سبب می شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنی و حرکتی کودک زمینه یادگیری (سجده کردن) هم فراهم می شود. اگر کودک جمله ای و حتی کلمه ای از نماز را به زبان آورد، باید او را جدا تشویق کرد. هنگامی که کودک کلمه «اللّه اکبر» یا «لا اله الا اللّه » را به زبان جاری کند، مستحق پاداش پدر و مادر است.
می توان در کنار سجاده ای که او نماز می خواند، هدیه را به عنوان پاداش قرار داد و یا برای اولین باری که توانست نماز خود را به درستی و زیبایی خواند، جشن کوچک و کم هزینه را برپا کرد و هدیه ای برای یادگار اولین نماز او به او داد.
در این باره نوع رفتار امام خمینی (رحمه الله) با نوه اش به هنگام نماز بسیار آموزنده است. یکی از نوه های امام می گوید:
«وقتی بچه بودم، یک بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ایشان ایستادم و همان کارهایی را که ایشان انجام می دادند، من هم تکرار می کردم. [پس از اتمام نماز] امام چند جلد کتاب کودکان که همان جا بود، برداشتند [به عنوان هدیه] به من دادند. بعدها هر موقع من به اتاق امام می رفتم، یا ایشان مرا می دید، از من می پرسید [آیا نمازت را خوانده ای یا نه؟] اگر می گفتم بله، می گفتند: آفرین».[۱] در مرحله های بعدی همراه با رشد جسمی و ذهنی فرزند، می توان با خرید وسایل ویژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبیح، لباس سفید، گرفتن جشن تکلیف با شرکت گروه هم سالان و بردن ایشان به پارک، سینما، مکان های مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه مند ساخت. بدین منظور، حتی بیان خاطره هایی درباره نماز اهل بیت (علیهم السلام)، عالمان دینی و بزرگان مذهبی، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسیار تأثیرگذار است.
این نکته را نباید فراموش کرد که حتی آدم های بزرگ با تشویق و قدردانی و جایزه به کارشان دلگرم می شوند، حال جایگاه ایجاد انگیزه در کودکان مشخص می شود. پس می توان از این ابزار برای حرکت فرزندانمان به سوی نماز و دیگر اعمال عبادی بهره برد.

۲) روش عبادت جمعی و تأثیر آن در نمازخوانی فرزندان

برای آنکه پدر و مادر از نقش الگویی و آموزشی خود به خوبی برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضای خانواده فریضه نماز را به صورت دسته جمعی به جا آورند. بدین ترتیب، هم امکان سهل انگاری در نماز به کمترین اندازه می رسد و هم فریضه دینی به شکل گروهی و منظم انجام می گیرد.
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعی به جای آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل ها کاشته می شود، سبب افزایش ارتباط عاطفی و روحیه هم دلی و هم بستگی میان اعضای خانواده می شود. در نتیجه، بنیان خانواده به نیکی و مطمئن تقویت می شود.
منتهی این عمل نباید به گونه ای مستمر اجرا شود که از برپایی نماز در مسجد غفلت شود. شایسته است بعد از آشنایی فرزند با اصول اولیه نماز، او را به مسجد برد تا با این محل عبادی مسلمانان و احکام آن آشنا شود و با آن انس بگیرد و خود را ملزم به رعایت احکام آن کند.

۳) روش تنوع

گوناگونی در برنامه های نماز، در ادامه دار شدن نمازگزاری کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است، بدین معنا که نماز جنبه های مختلفی دارد و تنها به بعد فردی محدود نمی شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردی نماز آشنا می شوند، ولی برای آشنایی با جنبه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضروری است. شرکت دسته جمعی افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اینکه نوعی نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از یک نواختی و کسالت بار بودن خارج می کند، سبب نهادینه و استحکام جایگاه نماز میان اعضای خانواده می شود و میل و رغبت به نماز را بالا می برد.
در جمع بندی این روش می توان گفت: حتی نماز نیز اگر به گونه ای یک نواخت، به جا آورده شود و در اجرای  آن تنوعی نباشد، ممکن است کسالت بار شود. تغییر دادن مکان آن، گروهی یا به جماعت خواندن، به آن تنوع می بخشد و از کاهش رغبت نمازگزار به آن مانع می شود.

۴) روش پرهیز از رفتارهای ناخوشایند

والدین برای واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هرگونه رفتار ناخوشایند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند یا در ذهن آنها خاطره تلخی از آموزه های دین همچون نماز پدید نیاورند. کارهایی که لازم است از آنها پرهیز شود، عبارتند از:
ـ اعمال قدرت و مجبور کردن کودک و نوجوان به نماز؛
ـ گرفتن وقت تفریح کودک و نوجوان مانند: وقت بازی و تماشای فیلم، به انگیزه نماز خواندن آنها؛
ـ مقایسه فرزندان خود با کودکان نمازخوان دیگران؛
ـ دعوت کودک به نماز در زمانی که به تازگی تنبیه شده است؛
ـ خسته کردن کودک یا نوجوان با برنامه های اضافی و تعقیبات نماز.
بدون شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز این پیشنهادها را رعایت نکنند، اثر بدی بر روحیه نمازگزاری کودک و نوجوان بر جای می گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را برای همیشه از نماز بیزار کند.[۲]

۵) روش عنایت آمیز

بهره گیری از روش عنایت آمیز در تربیت دینی و جذب فرزندان به نماز، در بسیاری از موارد می تواند اثرگذارترین راه باشد. در این روش از ابزارهایی همچون برخوردهای غیرمستقیم، کریمانه و از روی چشم پوشی است
روش امام خمینی رحمه الله به هنگام نماز صبح یا زمستان با کودکانی که به تکلیف شرعی نرسیده بودند، از این گونه راه های شوق آمیز برای ادای نماز است. فریده مصطفوی، دختر امام خمینی (رحمه الله)، نقل می کند:
«امام کسی را از خواب بیدار نمی کرد، می گفت خودتان اگر بیدار شدید، بلند شوید نماز بخوانید؛ اگر بیدار نشدید، مقید باشید که ظهر، قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنید. زمستان هم که بلند می شدیم، می رفتیم سرحوض که وضو بگیریم، اگر آب گرمی بود، آن را به [بچه ها] می داد که وضو بگیرند.»[۳] اگر در خانه فرزندی در امر نماز کوتاهی می کند چه باید کرد؟ در پاسخ به این سئوال می توان این گونه گفت:
«والدین می توانند بعد از پایان هر نماز خود به گونه ای که فرزنداشان می شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنیا و پاداش اخروی برایش بخواهند. این امر، علاقه فرزند به نماز را بیشتر خواهد کرد؛ زیرا او به هر حال به خودش و نامش اهمیت می دهد و از اینکه در فرصت بعد از نماز یاد و ذکری از او می شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بیشتری نشان خواهد داد یا والدین می توانند، از او درخواست کنند به جهت جوانی و پاکی و همین طور آبرومندی جوان در پیشگاه خدا، در حق ایشان دعا کنند که نمازشان پذیرفته شود و حتی می توانند از جوانشان بخواهند که جلو بایستد و آنها به او اقتدا کنند. اگرچه ممکن است فرزندشان نپذیرد، ولی پیشنهاد عنایت آمیز والدین، اثر لازم را در روح او ایجاد خواهد کرد.»[۴]

۶) روش گفت وگو با فرزندان

از این روش که می توان یکی از روش های خوب برای کودکان در سنین بالاتر یا نوجوانان باشد از این روش بهره برد. جدای از آن ممکن است فرزند ما به سادگی و آسانی حاضر به اصلاح رفتار خویش درباره نماز نیستند. از این رو، والدین باید با دلیل و استدلال قوی بتوانند از راه گفت وگو و بحث کردن به شکلی محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند. حکایت زیر در این باره شنیدنی است.
این روش ارتباط نزدیکی با تربیت عقلانی فرزند دارد. تربیت عقلانی خود می تواند زمینه ساز ورود کودک و نوجوان به مباحث سنگین تر کلامی باشد که لازمه رشد تربیت دینی ایشان هست.

نویسنده : محمدحسین افشاری

پی نوشت : 
[۱] . سید احمد میریان، ص۷۵.
[۲] . حسین بافکار، شیوه های آموزش و جذب فرزندان به نماز با تاکید بر نقش الگویی والدین، ماهنامه طوبی، شماره ۲۶، سال ۱۳۸۶، صص۵۶-۶۳.
[۳]. امیررضا ستوده، پا به پای آفتاب، قم: پنجره، ۱۳۸۰، ج ۱ ،ص ۱۸۹.
[۴] . حسین بافکار، ص ۶۰.

منابع :
قرآن کریم.
افشاری، محمدحسین، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، قم:مشهور، سوم،۱۳۹۲.
آقامحمدی، جواد و همکاران؛ «بررسی نقش والدین در هدایت فرزندان به نماز جماعت و مسجد»؛ ماهنامه مهندسی فرهنگی، سال سوم، شماره۳۹و۴۰، ۱۳۸۹،
بافکار، حسین، «شیوه های آموزش و جذب فرزندان به نماز با تاکید بر نقش الگویی والدین»، ماهنامه طوبی، شماره ۲۶، سال ۱۳۸۶.
جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم، نشر: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق
حرعاملی، محمدبن حسن، وسایل الشیعه، قم، نشر: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام‌)، اول، ۱۴۰۹ ق.
سبیلان اردستانی، شمسی؛ راه‌های گسترش فرهنگ نماز در بین دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ۱۳۷۹.
ستوده، امیر رضا، پا به پای آفتاب، قم: پنجره، ۱۳۸۰.
عطاران، محمد؛ آرای مربیان بزرگ مسلمان درباره تربیت کودک؛ تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶.
قاسم‌پور دهاقانی، علی و سیدابراهیم جعفری؛ «سازواری‌ها و ناسازواری‌های تلقین در تربیت دینی»؛ دو فصلنامه تربیت اسلامی، سال چهارم، شماره۸، ۱۳۸۸،
قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، یازدهم، ۱۳۸۳.
نصر، احمدرضا و همکاران؛ «بررسی فراتحلیلی عوامل مؤثر بر جذب و شرکت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدارس»؛ فصلنامه نوآوری‌های آموزشی، سال هفتم، شماره۲۶، ۱۳۸۷.