- وَ حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ[۱] (و حق پرورش دهندۀ تو در علم این است که)
قاعده ای که انسانیت فارغ از هر دین و مذهبی به ما سفارش می کند، پاسخ دادن رفتار محبت آمیز دیگران به گونه ای بهتر و بیشتر است. یکی از افرادی که بر گردن انسان، حق بسیار دارد، کسی است که به او علم، دانش و یا مهارتی می آموزد که به واسطه آن می تواند به سوی سعادت و خوشبختی قدم بردارد و یا زمینه ساز این موارد باشد.
در دین مبین اسلام، علم و معلم جایگاه بسیار بالایی داشته و ارزشمند به شمار آمده است.
در روایتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مورد عظمت علم آن را همچون عبادات و برتر از آن دانسته اند: «هر که دانش بجوید، مانند کسى است که روز خود را به روزه گذراند وشبش را به عبادت. اگر کسى یک بابِ علم بیاموزد، برایش بهتر است از این که کوه ابو قبیس طلا باشد و او آن را در راه خدا انفاق کند.»[۲]
در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) بیان شده است: «لَو عَلِمَ النّاسُ ما فی طَلَبِ العِلمِ‌لَطَلَبوهُ ولَو بِسَفکِ المُهَجِ وخَوضِ اللُّجَجِ؛ اگر مردم مى دانستند که علم چه فوایدى دارد، هر آینه در جستجوى آن بر مى آمدند، گرچه در راه آن خون بریزند و در ژرفاى دریاها فرو روند».[۳]
در احادیث اهل بیت (علیهم السلام) در مورد مقام معلم سخنان بسیاری بیان شده است. از جمله این موار می توان به دو نمونه زیر اشاره کرد:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله): «مُجالَسَهُ الْعُلَماءِ عِبادَه؛ همنشینی با دانشمندان، عبادت است.»[۴]امام موسی بن جعفر (علیه السّلام) می‌فرمایند: «اَلنَّظَرُ اِلی وَجْهِ الْعالِمِ حُبّاً لَهُ عِبادَه؛ نگاه به صورت عالم از روی محبت، عبادت است.»[۵]
یکی دیگر از احادیثی که می توان در آن به جایگاه استاد و معلم پی برد، «رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)» می باشد. امام سجاد (علیه السلام) در بخش حقوق سرپرستان، به بیان حق معلم پرداخته که در اصل این حقوق، برخی گزاره های فقهی و برخی دیگر گزاره های اخلاقی به شمار می روند که فرد باید در قبال استاد، خود را ملزم به رعایت آن حقوق نماید.
- التَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ (او را بزرگ داری و جایگاهش را ارج نهی)
اولین وظیفه ای که شاگرد در مقابل استاد دارد، این است که مقام او را گرامی و بالا بداند. این امر نه تنها نشان دهنده قدردانی از استاد می باشد، بلکه نشان دهنده آن است که شخص برای علم و عالم احترام قائل است و بنابر این ظرفیت وجودی او برای کسب دانش نیز بیشتر می شود.
شکر نعمت، نعمتت افزون کند، آن چیزی است که ثمره شکر حضور در محضر استاد است. بسیاری از افراد را مشاهده می کنیم که چند صباحی در پی کسب دانشی رفته اند و چیزی عایدشان نشده است. وقتی در سیره رفتاری این افراد نگاه می کنیم، موضوعی به نام احترام به استاد در آن نمی یابیم.
کسی که برای جایگاه استاد ارزش قائل شود، به خود نیز ارزش بخشیده است. چرا که حضور در جای خوب، موجب ارزشمندی انسان می شود و همنشینی با خوبان، بر خوبی و صبغه انسانی آدمی می افزاید.
- وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْاِقْبَالُ عَلَیْهِ (و خوب به حرف های او گوش دهی و تمامی حواست متوجه او باشد)
حضرت (علیه السلام) در این فراز بیان می دارند که گوش دادن به استاد، در کلاس یکی از حقوقی است که بر گردن شاگرد است. نه فقط گوش دادن، بلکه با تمام وجود، خود را متوجه سخنان و مباحثی کند که استاد در کلاس درس بدان ها می پردازد.
ادای این حق، سودی که دارد برای خود شاگرد بیشتر از استاد است، چرا که آنچه از حضور در محضر استاد می خواهد، کسب دانش و علم است و این تحقق پیدا نمی کند، مگر به توجه تام و کامل به مباحثی که معلم و استاد در کلاس درس بیان می دارد.
مطلبی که در این بند آمده است یکی از تکنیک های موفقیت در تحصیل به شمار می آید. مهارت گوش دادن، یکی از مهارت های مهم برای موفقیت تحصیلی است.
- وَ اَن لَا تَرْفَعَ عَلَیْهِ صَوْتَکَ (و صدایت را در نزد او بلند نکنی)
حفظ احترام برخی از افراد به خاطر جایگاه ویژه ای که دارند، نسبت به دیگران افراد خاص تر می باشد. در سوره حجرات به مسلمانان سفارش شده است که صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید (و داد و فریاد نزنید) آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‌کنند.[۶]
در سخن امام سجاد (علیه السلام) نیز اینگونه بیان شده است که نباید شاگرد در محضر استاد، صدای خود را بالاتر از صدای استاد ببرد. شاید این نشان دهنده آن باشد که جایگاه معلم و استاد، جایگاهی است شبیه انبیای الهی که باید در محضر ایشان، رعایت ادب کرد و صدای خویش را فراتر از صدای ایشان نکرد.
این یک روی سکه است. روی دیگر سکه شاید این باشد که بالاتر از سخن علم نباید سخنی باشد. چرا که استاد در تببین علم و دانش است و علم و دانش نمایشگر حقیقت است. پس وقتی صدای انسان نباید فراتر از استاد برود بدین معناست که انسان باید حق پذیری باشد و حق است که باید بر همه چیز سیطره داشته باشد.
- وَ لَا تُجِیبَ اَحَداً یَسْاَلُهُ عَنْ شَیْ‌ءٍ حَتَّى یَکُونَ هُوَ الَّذِی یُجِیبُ
(و پاسخ کسی که از او سئوالی کرده است را ندهی تا اینکه او خودش جواب آن را بدهد)
در این بند امام الساجدین (علیه السلام) به یکی از آسیب های امروزین شاگردپروری و احترام به استاد اشاره می کنند. خود بارها دیده اید که برخی افراد، وقتی در کنار استاد خویش هستند، برای خودنمایی سئوالاتی را از استاد می پرسند. این پرسش از سر آن نیست که بخواهند مطلبی را بیاموزند بلکه از سر آن است که با این سئوال یا دیگران را به خود جلب کنند یا استاد را به زحمت بیاندازند.[۷]
بدتر از این افراد کسانی هستند که در هنگام پرسش سئوال دیگر شاگردان از محضر استاد، این افراد اقدام به پاسخگویی می کنند و صبر نمی کنند استاد، پاسخ سئوال را بدهد.
این مطلب حتی زمانیکه استاد بیان دارد که پاسخ این سئوال را نمی داند نیز حاکم است. چرا که استاد وقتی می خواهد پاسخ سئوالی را بداند یا جواب آن را نمی داند و وقتی شما جواب آن را بدهید ممکن است استاد در نزد شاگردان تحقیر شود و یا استاد پاسخ را می داند ولی به خاطر ظرفیت شاگرد که پاسخ این سئوال و فهم او برایش سخت است، جواب او را نمی دهد.
پس رعایت آداب سئوال پرسیدن و پاسخ دادن به آن در محضر استاد، دارای آدابی است. برخی از آداب سوال کردن بدین قرار است:
۱) خجالت نکشیدن. در احادیث به عدم حیا در پرسیدن سئوال از استاد سفارش شده است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَّمَا یَهْلِکُ النَّاسُ لِأَنَّهُمْ لَا یَسْأَلُونَ؛حکایت و بدبختى مردم براى این است که نمى‌پرسند.»[۸]
۲) از اهل آن بپرسد.
۳) به موقع بپرسد.
۴) خوب طرح کردن سؤال که ارزش است.
۵) از هر چیزى نباید سؤال کرد.
ادامه دارد…
پی نوشت:[۱] . محمدحسین افشاری، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، قم: نشر مشهور، سوم، ۱۳۹۴، ص ۴۸.[۲] . قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ کالصّائمِ نَهارَهُ ، القائمِ لَیلَهُ ، وإنَّ بابا مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَیرٌ لَهُ مِن أن یَکونَ أبو قُبَیسٍ ذَهَبا فأنفَقَهُ فی سَبیلِ اللّه. (منیه المرید : ۱۰۰ منتخب میزان الحکمه : ۳۹۸)[۳] . عوالی اللآلی : ۴ / ۶۱ / ۹؛ منتخب میزان الحکمه : ۳۹۸[۴] . (بحارالانوار، ۱/۲۰۴)[۵] . (وسائل، ۱۸/۴۵۸)[۶].(حجرات،۲)[۷] . امام علی(علیه السلام): «إذا سَألتَ فَاسأل تَفَقُّها و لا تَسألْ تَعَنُّتا؛ فإنَّ الجاهِلَ المُتَعَلِّمَ شَبیهٌ بالعالِمِ ، و إنَّ العالِمَ المُتَعَسِّفَ شَبیهٌ بالجاهِلِ؛ هرگاه پرسشى کردى، براى دانا شدن بپرس و به منظور درمانده کردن سؤال نکن ؛ زیرا شخص نادانى که در پى آموختن باشد، همچون عالِم است و عالِمى که در بیراهه قدم بنهد، مانند جاهل است.» (غرر الحکم : ۴۱۴۷)[۸] . کافى، ج۱، ص۴۰.
