در این آیه : «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدین » واژه « عابد » به چه معناست ؟
نظرات لغویون در مورد کلمه عبد
۱) خلیل بن احمد فراهیدی : العبد: الإنسان حرا أو رقیقا. هو عبد الله، و یجمع على عباد و عبدین. و العبد: المملوک، و جمعه: عبید، و ثلاثه أعبد، و هم العباد أیضا. … و العبد: الأنفه و الحمیه من قول یستحى منه، و یستنکف. و منه: فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ.أی: الأنفین من هذا القول، و یقرأ العبدین، مقصوره، على عبد یعبد. و یقال: فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ. أی: کما أنه لیس للرحمن ولد فلست بأول من عبد الله من أهل مکه.
و یروى عن أمیر المؤمنین أنه قال: عبدت فصمت
أی: أنفت فسکت. قال:
و یعبد الجاهل الجافی بحقهم بعد القضاء علیه حین لا عبد
۲) شیخ طریحی : (عبد) قوله تعالى: وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً [۱۸/ ۱۱۰] قال الشیخ أبو علی: العباده هی غایه الخضوع و التذلل، و لذلک لا تحسن إلا لله تعالى الذی هو مولى أعظم النعم، فهو حقیق بغایه الشکر. قوله: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ إلى آخر السوره. قال الشیخ أبو علی: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ الألف و اللام فیها للعهد، لأنه یرید قوما معینین، لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ أی لا أعبد آلهتکم التیتعبدونها الیوم و فی هذه الحال و لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ أی إلهی الذی أعبده الیوم و فی هذه الحال وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ فیما بعد الیوم وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ بعد الیوم من الأوقات المستقبله. قال الزجاج نفى رسول الله ص بهذه السوره عباده آلهتهم عن نفسه فی الحال و فیما یستقبل «۱»…[۴۳/ ۸۱] یعنی إن کنتم تزعمون للرحمن ولدا فأنا أول الجاحدین لما قلتم و الآنفین، من قولهم” عبد” إذا حجد و أنف
۳) علامه مصطفوی : و التحقیقأنّ الأصل الواحد فی المادّه: هو غایه التذلّل فی قبال مولى مع الاطاعه، و هذا المعنى یکون بالتکوین أو بالاختیار أو بالجعل.
فالأوّل کما فی:
. إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً- ۱۹/ ۹۳.
. وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَهً- ۶/ ۶۱.
. وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ- ۵۱/ ۵۶.
أى خلقتهم على هذه الکیفیّه و على أن یکونوا عبادا فی جریان أمورهم و فی البقاء و ادامه الحیاه، فقدّر فیهم استعداد کونهم متذلّلین خاضعین مطیعین طبق التکوین. و هذا کما فی الآیه:. إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً.
فانّ العبودیّه التکوینیّه: هو التذلّل على حسب التکوین و بمقتضاه، لا بحسب الاختیار الثانوىّ و باقتضاء التعقّل و التفکّر.
و یمکن أن یراد فی قوله- لیعبدون: مطلق العبودیّه، أو الاختیارىّ.
و الثانی کما فی:
. قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ- ۷/ ۶۵.
. أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ- ۷۱/ ۳.
. ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ- ۳/ ۷۹.
. یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ- ۱۰۹/ ۲.
فانّ العباده بالاختیار: هو التعبّد طوعا و بحسب التعقّل و التفکّر.
و الثالث کما فی:
. الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ- ۲/ ۱۷۸.
. ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلى شَیْءٍ- ۱۶/ ۷۵.
فالعبودیّه الحقیقیه: هو تطابق التعبّد الاختیارىّ التشریعىّ العبودیّه التکوینیّه، فانّ التشریع لازم أن یطابق التکوین، و الّا یلزم التضادّ فیما بینهما و یفوت الغرض المقصود من التکوین و الخلق.
و هذا کما قال تعالى.
. یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ- ۲/ ۲۱.
. إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ- ۳/ ۵۱. فالصراط المستقیم هو الطریق الّذى یوافق برنامج التکوین و الخلق و یکون مطابق ما خلق علیه من الکیفیّات، فإذا انطبق السلوک التشریعىّ على التکوین:
فیصدق الوصول الى الحقّ الثابت.
و هذا معنى قوله تعالى:
. فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ- ۱۵/ ۹۹.
بالوصول الى ما هو الحقّ و شهود ما هو الثابت و الواقع القاطع، من العظمه و الجلال فی اللّه تعالى، و القدره التامّه بما لا یتناهى و الحیاه المطلقه الأزلیّه الأبدیّه غیر المحدوده فیه، ثم الفقر و الاحتیاج و المحدودیّه فی الخلق- أنتم الفقراء إلى اللّه.
و إدراک هذا المعنى على حقیقته الواقعه: یطلق علیه حقّ الیقین، و هو مقام الایمان الکامل التامّ، و به یوصف أولیاؤه الصالحون المنتخبون و أنبیاؤه المخلصون- و اذکر عبدنا أیّوب، فی ریب ممّا نزّلنا على عبدنا، إلّا عبادک منهم المخلصین، سبحان الّذى أسرى بعبده لیلا. و أمّا إذا خالفت العبودیّه الاختیاریه التکوین: فهو الانحراف و الضلال و على خلاف الحقّ و الصراط المستقیم، کما فی عباده الأوثان و الأصنام و الکواکب و الأشجار و الأنعام و الافراد من الإنسان و الملائکه و الأرواح و العقول، فانّها قاطبه خلق اللّه و من أمره و الیه مبدؤها و معادها.
و الصالحون المخلصون المقرّبون منهم، من اختار العبودیّه للّه عزّ و جلّ، و خضع بتمام الذّلّه و الخضوع فی قبال جلاله و عظمته، و وصل بالفناء و محو الأنانیّه الى رفیع مقام التوحید المطلق.
فکیف یصحّ التعبّد فی قبال من هو فان فی عظمه اللّه تعالى.
. قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً- ۵/ ۷۶.
. قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ- ۳۷/ ۳۵.
. وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها- ۳۹/ ۱۷.
. أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ- ۳۶/ ۶۰.
. ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَهِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ- ۳۴/ ۴۰. فانّ الاطاعه و الخضوع لازم أن تکون فی مقابل من له عظمه و جلال و هو المنعم المحسن و المفضل الرحمن الکریم الربّ الخالق الحافظ النافع الّذى بیده أزمّه الأمور و هو على کلّ شیء قدیر.
و لا یعقل العبودیّه لمن عجز و افتقر و ضعف و هو مخلوق محتاج فی تکوّنه و بقائه و معیشته و لیس له ثبات و اقتدار و حیاه و دوام.
. إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً- ۲۹/ ۱۷.
فانّ إدامه الحیاه و بقاء المعیشه إنّما هو بالرزق، و هو إعطاء ما یکون بدلا لما یتحلّل من القوى، و تجدیدها حتّى تدوم الحیاه.
و أمّا العبودیّه بتقلید الآباء السابقین، أو بمحافظه الشعائر و الرسوم المتداوله فی أهل البلد أو القوم، أو اتّباعا من غیر تحقیق و تفکّر و رویّه، أو بتصورات واهیه و تخیّلات و توهّمات: فهی خارجه عن میزان التعقّل و عن ضوابط العلم و المعرفه و الدقّه.
. أَ جِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا- ۷/ ۷۰.
. ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ- ۱۱/ ۱۰۹.
و أمّا الآثار المترتّبه على العبودیّه: فهی قاطبه انواع الرحمه و الفضل و الخیر و السعاده و الفلاح، فانّ تحقّق العبودیّه یقتضى تحقّق الاستعداد و قابلیّه المحلّ لأن یتعلّق به الرحمه و الخیر من اللّه الرحمن الکریم و یتوجّه الیه الجود و الفضل و الإحسان، فانّه ذو فضل کبیر.
. اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ- ۴۲/ ۱۹.
. وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ- ۴۲/ ۲۷.
. إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ- ۳۵/ ۳۱.
. إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفى بِرَبِّکَ وَکِیلًا- ۱۷/ ۶۵.
. یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ- ۴۳/ ۶۸.
. أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ- ۳۹/ ۳۶.
و فی قبال العبودیّه: الاستکبار عن العباده و الکفر بها، فانّه یوجب الانحراف عن مسیر التکوین و برنامج الخلق، و بذلک یحرم عن إفاضه الخیر و بسط الرحمه و شمول الفضل و الإحسان .. إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ.
و أمّا مفاهیم الغضب و القوّه و الصلابه و الأنف و الحمیّه: فمعانی مجازیّه و من لوازم العبودیّه، فانّ التعبّد القاطع لشیء یلازم القوّه و التصلّب و الحمیّه و التأنّف فیه، و الغضب على خلافه.
و أما قوله تعالى:
. قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- ۴۳/ ۸۱.
فالمراد کونه فی الدرجه الاولى من العباده و الخضوع الکامل و الاطاعه التامّه الکاشفه عن المعرفه و حصول الارتباط، و هذا المعنى یوجد اقتضاء و یوجب استعداد کونه ولدا له، فان الولد من الوالد و أشبه الخلق به خلقا و خلقا، و أشدّ الناس ارتباطا فی الظاهر و الباطن. و أیضا- إنّ العبودیّه تلازم المعرفه و الاطّلاع عن صفات المعبود و عن مقامات ظهوراته.
و الأوفق بالتعبیر بالشرط أن یقال فی معنى الآیه الکریمه: إن کان للّه ولد حقیقتا فأکون أنا أوّل خاضع و مطیع له، فی ظلّ العبودیّه للّه و هو الوالد، و هذا المعنى أظهر بل أصرح و أبلغ.
و أمّا العبید فی قوله تعالى:
. وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ- ۳/ ۱۸۳.
فانّ الفرق بینه و بین العباد: هو فرق الألف و الیاء، فالألف یدلّ على ارتفاع کما أنّ الیاء یدلّ على انکسار و انخفاض.
و التعبیر به إشاره الى أنّ اللّه تعالى لا یظلم عباده و لو کانوا فی غایه الانکسار و الضعف و الاحتیاج.
ترجمه ها :
۱)الهی قمشه ای : بگو: اگر خدا را فرزندى بود اوّل من او را مىپرستیدم.
۲) آیت الله مکارم : بگو: «اگر براى خداوند فرزندى بود، من نخستین پرستنده او بودم!»
۳)آیتی : بگو: اگر خداى رحمان را فرزندى مىبود، من از نخستین پرستندگان مىبودم.
۴) انصاریان : به مشرکان سبک مغز] بگو: اگر براى [خداى] رحمان فرزندى بود، من [در این امت] نخستین پرستنده او بودم.
۵)بهرام پور : بگو: اگر [خداى] رحمان را فرزندى باشد، خود من نخستین پرستندگانم [و باید او را بپرستم].
۶)ترجمه المیزان : بگو: اگر براى رحمان فرزندى باشد قبل از هر کس من او را مىپرستیدم.
تفاسیر :
۱) جوامع الجوامع : تفسیر:قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ اگر فرزند داشتن خدا درست باشد و با دلیل و صحیح ثابت شود من نخستین کسى هستم که آن فرزند را بزرگ شمرده و از او اطاعت مىکنم چنان که شخص فرزند سلطان را به احترام پدرش تعظیم مىکنند. این شرط در آیه به منظور مبالغه در نفى فرزند از خدا وارد شده است زیرا پرستش را منوط به داشتن فرزند کرده که تعلیق که به محال است و آنچه مورد تعلیق قرار گرفته (فرزند داشتن) نیز محال است در نتیجه جمله به صورت اثبات در مىآید و مقصود این است که بهترین صورت (داشتن فرزند را) نفى کند و گفته شده معناى آیه این است که اگر به پندار شما براى خدا فرزندى باشد من که نخستین پرستنده خدایم و او را یگانه مىدانم گفته شما را تکذیب مىکنم و گفته شده به این معناست که من نخستین کسى هستم که از فرزند داشتن خدا یا پرستش آن فرزند ننگ دارم زیرا کسى که فرزند دارد و جسم است و حادث است و شایان پرستش نیست «العابدین» از عبد یعبد است هر گاه بینى خود را سخت به خاک بمالد و چنین شخصى بنده و پرستنده است.
و گفته شده «ان» در (ان کان للرحمن) نافیه است به این معنى که براى خداوند رحمان فرزندى نیست بنا بر این من نخستین پرستنده خدا هستم.
تفسیر المیزان : ” قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ” در این آیه الوهیت فرزند را از راه ابطال اصل وجود فرزند براى خدا و اینکه اگر چنین چیزى بود من اولین پرستنده آن فرزند بودم ابطال مىکند. و اگر” ان” شرطیه را استعمال کرد و” لو” شرطیه را که دلالت بر امتناع دارد استعمال نکرد با اینکه مقتضاى مقام این بود که بفرماید” لو کان للرحمان ولد” براى این است که طرف مقابل را کمى از مقام لجبازیشان پایین آورده، به انصاف وادار سازد.
[وجوه مختلف در معناى آیه:” قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ”]و معناى آیه این است که: به ایشان بگو اگر براى رحمان فرزندى مىبود- آن طور که مشرکین مىپندارند- خود من اولین کسى بودم که او را مىپرستیدم، و حق نبوتش را اداء مىکردم، چون اگر بود قهرا هم سنخ پدرش بود، و لیکن من مىدانم که چنین فرزندى وجود ندارد، و به همین جهت کسى را به عنوان فرزند خدا نمىپرستم نه به خاطر اینکه فرزند خدا هست ولى من با او دشمنى دارم.
مفسرین براى این آیه معانى دیگرى ذکر کردهاند که اینک از نظر خواننده مىگذرد.
۱- معنایش این است که: اگر براى خدا آن طور که شما مىپندارید فرزندى مىبود، باز من او را نمىپرستیدم، و تنها خداى یگانه را مىپرستیدم، نه آن فرزندى که شما مىپندارید.
۲- اینکه حرف” ان” نافیه است و معنایش این است که: بگو براى خدا فرزندى نیست پس من در بین شما اولین کسى هستم که داراى توحید در عبادتم.
۳- کلمه” عابدین” از ماده” عبد” است که به معناى أنف و استنکاف است، و معناى آیه چنین است که: اگر براى رحمان فرزندى بود من اولین کس بودم که از عبادت او استنکاف مىکردم، چون کسى که فرزنددار مىشود حتما جسم است، بدون جسمانیت فرزنددار شدن محال است، و جسمانیت منافات با الوهیت دارد.
۴- معنایش این است: همانطور که من اولین پرستنده خدا نیستم، همچنین خدا فرزند ندارد، یعنى اگر جایز بود که شما چنین ادعاى محالى بکنید، براى من هم جایز بود چنان ادعاى محالى بکنم.
و از این قبیل وجوهى دیگر ذکر کردهاند، اما ظاهر از آیه همان معنایى است که ما آوردیم.
مجمع البیان : (قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ) در معنى این آیه اختلاف شده و پنج قول وجود دارد:
۱- از مجاهد یعنى: اگر خداوند بقول شما و بخیالتان پسرى دارد، من که اوّلین پرستش کننده خداى یکتا هستم، و هر کس خداى یکتا را بپرستد دیگر براى خدا پسرى نخواهد پذیرفت، یعنى: اگر شما چنین خیال کنید من اوّلین فرد یکتا پرست بوده و منکر گفتار شما هستم.
۲- نظر ابن عباس و قتاده و ابن زید آنست که ان بمعنى ماء نافیه است که معنى چنین خواهد شد: «ما کان للرحمن ولد» یعنى: خداوند فرزندى ندارد و من اولین پرستش کننده او و اقرار کننده به این حقیقت هستم
۳- از جبائى و دیگران که یعنى: اگر خداوند فرزندى میداشت من اوّلین کسى بودم که از پرستش او رویگردان میشدم، زیرا هر کس فرزندى دارد چیزى جز یک جسم حادث نخواهد بود، و هر کس که چنین باشد استحقاق پرستش ندارد، زیرا چنین فردى قدرت عطاى آن نعمتها را ندارد که بوسیله آن مستوجب پرستش باشد.
۴- از سفیان بن عیینه است که حضرت میفرماید: همانگونه که من اوّلین فردى نیستم که خداوند را پرستش نمودهام، همچنین خداوند هم فرزند ندارد، و این به آن مىماند که شما مىگویى اگر من نویسنده باشم حسابدان هم هستم، و منظورت این است که من نویسنده نیستم پس حسابدان هم نیستم ۵- از سدى و ابى مسلم، یعنى: اگر خدا فرزندى میداشت من اوّلین کسى بودم که او را میپرستیدم که او داراى فرزندى است، ولى خدا فرزندى ندارد.
و این مثل آنست که انسان بگوید: اگر حکمت ایجاب میکرد غیر از خدا کسى را پرستش کنم او را میپرستیدم، و اگر دلیلى وجود داشت که دلالت کند بر اینکه خداوند فرزندى ندارد، من نیز مىگفتم فرزند دارد، ولى چنین دلیلى وجود ندارد، بنا بر این آیه دلالت میکند خدا فرزندى ندارد و این خیال باطل است: زیرا در آیه امر محالى بر امر محال دیگرى تعلیق شده است.
نتیجه آنکه :
به نظر می رسد آن دسته از مترجمین قرآن کریم که این عبد را به معنای پرستش گرفته اند مسیر را به اشتباه رفته اند و بی توجه به معنای لغت در زمان صدور آیه را به اشتباه معنا کرده اند و درست این است که عبد در این آیه به معنای استنکاف است .
