مرحله عمل در علم رجال
همانطور که در درس گذشته بیان شد، علم رجال از دو بخش تشکیل شده است که بخش نخست آن، به مبانی نظری این علم مربوط بوده که در درس پیش با آن مطالب آشنا شدید و بخش دیگر که جنبه عملی دارد را در این درس به گفتگو خواهیم گذاشت.
فعّالیت عملی این علم، مانند رجوع کسی است که برای دانستن معنای لغتی به یک کتاب لغت رجوع می‌کند.
در این درس با کتاب‌هایی آشنا خواهید شد که راه را برای جستجوگرانی که به دنبال جدا کردن راویان ثقه و قابل اعتماد از غیر موثقین هستند را آسان کرده است.
این بدین معناست که برای فهم ثقه و یا غیر ثقه بودن یک راوی باید به این دسته از کتاب‌های رجالی مراجعه شده و با تک تک راویان احادیث آشنا شد.
در یک تقسیم بندی می‌توان این نوع از کتاب‌های رجالی را در سه دسته قرار داد:
۱) منابع اوّلیه رجالی (که در قرن سوم و پنجم نوشته شده است.)
۲) منابع ثانویه رجالی (که در قرن ششم و هشتم نوشته شده است.)
۳) پدید آمدن جوامع رجالی از قرن دهم تا کنون.
منابع اوّلیه رجالی
امتیاز ویژه نویسندگان منابع اولیه رجالی این است که در علم رجال پیشکسوت شمرده شده و باعث برتری ایشان بر دیگر علمای رجالی می‌شود.
این دسته از نویسندگان کتاب‌های رجالی با بزرگان علم حدیث و راویان احادیث اهل‌بیت(علیهم السلام) هم عصر بوده، که این ویژگی در نویسندگان دسته دوم وجود ندارد.
از جمله کتاب‌های نوشته در این عصر می‌توان به چهار کتاب اصلی که به عنوان «کتب اربعه رجال»ی نام برده می‌شوند اشاره نمود.
این چهار کتاب عبارتند از:
۱. کتاب مَعرفهُ النّاقلین عَن الائمهِ الصَّادقین [۱] [۲]
این کتاب توسط محمد بن عمر بن عبدالعزیز، معروف به کَشّی نوشته شده است که می‌توان آن را قدیمی‌ترین کتاب رجالی در شیعه دانست.
کَشّی از بزرگان علم حدیث و از قابل اعتمادترین ایشان است که دارای قوه ضبط بسیار قوی‌ای در حدیث می‌باشد.
هدف اصلی کشّی از نوشتن این کتاب، ذکر روایاتی است که از سوی معصومین(علیهم السلام) در مدح و یا مذمّت یک نفر صادر شده است.
در آغاز کتاب نام برخی از صحابه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) که از یاران امام علی(علیه السلام) نیز به شمار می‌روند، دیده می‌شود و بعد از آن به ترتیب، نام بقیه یاران و اصحاب ائمه(علیهم السلام) آورده شده است.
از این کتاب جز همان مختصری که شیخ طوسی; جمع آوری نموده است، چیز دیگری در اختیار ما نیست. [۳]
۲. کتاب رجال شیخ طوسی
این کتاب رجالی توسط شیخ محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ه.ق) نوشته شده، که در آن نویسنده، نام اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) را به ترتیب عصر و زمان آنها جمع آوری نموده است.
سبک شیخ در این کتاب، با دیگر کتاب‌های رجالی همچون الفهرست خودش و رجال نجاشی، فرق دارد؛ چرا که شیخ در این کتاب اسامی راویان از صحابه، راویان امیرالمؤمنین(علیه السلام)، راویان امام حسن(علیه السلام) و… را برای دسترسی آسان به ترتیب حروف الفبای عربی آورده و در آخر کتاب، نام کسانی را که از هیچ امامی روایت نقل نکرده‌اند را آورده است.
این کتاب در ۱۳ باب تنظیم شده که در آن نام ۶۴۲۹ تن از راویان آمده است.[۴]
۳. کتاب الفهرست[۵]
کتاب فهرست یکی دیگر از کتاب‌های رجالی شیخ طوسی; است که در آن اسامی کسانی که صاحب اصل یا تصنیف [۶] بوده‌اند، توسط شیخ آورده شده است.
شیخ در این کتاب نام ۹۱۲ نفر از راویان حدیث اهل‌بیت(علیهم السلام) را به ترتیب حروف الفبا آورده است که نام نخستین ایشان، ابراهیم بن محمد بن ابی یحیی بوده و آخرین ایشان ابن عصام است.
شیخ;، هدف خویش از نوشتن این کتاب را جمع آوری و ضبط اسامی صاحبان کتاب یا اصل، بیان داشته است که در کنار ذکر نام آن راویان، بحث‌های رجالی‌ای نیز پیرامون ایشان نموده و آنها را جرح و تعدیل[۷] نموده است که این مطلب باعث شده است کتاب ایشان، به عنوان یکی از منابع رجالی شناخته شود.
طبق اعتراف شیخ;، همّت ایشان بر تکمیل کتاب‌هایی بوده که قبل از ایشان نوشته شده است همچون دو کتاب از ابوالحسین احمد بن حسین بن عبیدالله (معروف به ابن غضائری) که یکی به جمع آوری صاحبان اصول پرداخته است و دیگری به جمع آوری صاحبان مصنفات.
۴. کتاب الفهرست[۸]
این کتاب نوشته رجالی مشهور، شیخ ابی عباس، احمد بن علی بن احمد بن العباس مشهور به نجاشی است.
ایشان در مقدمه کتاب خویش، انگیزه خود را از نوشتن این کتاب، ذکر نام رجال شیعه و علمای این گروه دانسته است و اگر در این میان نامی از عالمان سُنّی ذکر شده، آن دسته از عالمانی هستند که کتابی در مورد شیعه نوشته‌اند همچون مدائنی و طبری.
این کتاب دارای چند ویژگی خاص است: اول آنکه طبق مدعای نویسنده در این کتاب به نام علما و رجال شیعه اشاره شده است و به راویان اهل سنت اشاره نشده است.
دوم آنکه نجاشی در ضمن اشاره به نام اشخاص و تالیفات ایشان، برخی از ایشان را توثیق و یا تضعیف نموده است.
آنچه مسلّم است این کتاب بعد از فهرست شیخ طوسی; نوشته شده است و برخی همچون آیت الله بروجردی قائل هستند که این کتاب در اصل، حاشیه‌ای بر الفهرست شیخ طوسی بوده است. [۹]
از دیگر کتاب‌هایی که مربوط به این دوران است می‌توان به کتاب‌های: رجال بَرقی، رجال ابو غالب زُراری، رجال ابن غَضائری نیز اشاره نمود.
منابع ثانویه رجالی
ویژگی‌هایی که در مورد نویسندگان منابع اولیه رجالی گفته شد، در این دوران دیگر قابل مشاهده نیست؛ به همین خاطر نوشته‌های رجالی این عصر از عصر اولیه جدا می‌شود.
از جمله کتاب‌هایی که در این دوران نوشته شده است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱. کتاب رجال ابن داود
نویسنده این کتاب، تقی الدین الحسن بن علی بن داود حلی (۶۴۷ – ۷۰۷ ه.ق) می‌باشد. این کتاب در واقع، جمع آوری نظریات علمای رجالی‌ایست که منابع اولیه را گردآوری نموده‌اند.
این کتاب به ترتیب حروف الفبایی بوده که در دو بخش تنظیم شده است. نویسنده در بخش نخست از این کتاب به معرفی راویان قابل اعتماد و عادل در حدیث پرداخته و در قسمت دوم اسامی غیر موثقین را ذکر می‌نماید.
می توان این ادعا را نمود که ابن داود، تمام مطالب فهرست و رجال شیخ طوسی، رجال نجاشی، رجال کشّی، رجال ابن غضائری، برقی، عقیقی، ابن عقده، فضل بن شاذان و ابن عبدون را در کتاب خود آورده است. [۱۰]
۲. کتاب خلاصه الاقوال فی علم الرجال
نویسنده این کتاب، حسن بن یوسف بن مطهر (۶۴۸- ۷۲۶ ه.ق) معروف به علامه حلّی است. ایشان عالم ذوالفنون بوده بدین معنا که در بسیاری از علوم عقلی و نقلی صاحب نظر بوده و دارای تالیفات متعددی می‌باشد. علامه حلّی در علم رجال نیز دارای کتاب‌های متعددی می‌باشد که مفصل‌ترین این کتاب‌ها، «کشف المقال فی معرفه الرجال» است؛ ایشان از کتاب خویش با عنوان «رجال الکبیر» یاد می‌نماید.
اما متاسفانه این کتاب از بین رفته و فقط «خلاصه الاقوال» که خلاصه‌ای از این کتاب است، به دست ما رسیده است.
نویسنده، کتاب خویش را در دو بخش تنظیم نموده است. در بخش اول از این کتاب که در ۱۷ فصل گردآوری شده است، به ذکر نام افرادی پرداخته شده که مورد وثوق و اطمینان علامه بودند و در بخش دوم از این کتاب که باز در ۱۷ فصل تنظیم شده، درباره افرادی است که در نزد ایشان ضعیف در حدیث شمرده می‌شدند.
این کتاب در پایان، مشتمل بر ۱۰ فایده رجالی است که مجموعه‌ای از قواعد و نکات رجالی است.
از دیگر کتاب‌هایی که می‌توان به عنوان منابع ثانویه علم رجال نام برد، عبارتند از: فهرست نوشته شیخ معالم الدین علی بن عبیدالله رازی و معالم العلماء نوشته ابن شهر آشوب مازندرانی.
جوامع رجالی
برخی از دانشمندان علم رجال در زمان گذشته و حتی در زمان حال، اقدام به تدوین جوامع رجالی نموده‌اند که در این نوع از کتاب‌ها، مجموعه‌ای از روش‌هایی که پیشینان در کتاب‌های خویش برگزیده بودند برای جرح و تعدیل راویان حدیث به کار گرفته شده است.
در این نوع کتاب‌ها، از روش بررسی طبقه رجالی راوی، احادیث در مدح و ضعف راوی، جرح و تعدیل راویان گذشته و قرائن به دست آمده استفاده شده است.
کتاب‌هایی که می‌توان در این دسته قرار داد، عبارتند از: مجمع الرجال نوشته عنایه الله قهپایی، نقدالرجال نوشته سید مصطفی حسینی، جامع الرواه نوشته محمد بن علی اردبیلی غروی، الفوائد الرجالیه سید محمد مهدی بحرالعلوم، تنقیح المقال شیخ عبدالله مامقانی، قاموس الرجال شیخ محمد تقی شوشتری و معجم الرجال الحدیث آیت الله سید ابوالقاسم خویی;.
از میان این کتاب‌ها، به معرفی کتاب «معجم الرجال الحدیث» می‌پردازیم.
معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه
این کتاب توسط حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خویی; نوشته شده است که می‌توان آن را کامل‌ترین جامع حدیثی دانست.
از ویژگی‌های این کتاب، جمع آوری احادیث و تمامی اقوالی است که در مورد یک راوی بیان شده است.
در این کتاب، نام بیشترین راویان و کسانی که از ایشان روایت نقل کرده‌اند، در ۲۴ جلد آمده است.
نویسنده در جلد اول از این کتاب، به مباحث مقدماتی علم رجال، همچون: برخی از اصول رجالی شیعه، میزان صحّت روایات کتاب‌های اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و… پرداخته است و آنان را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در این کتاب ۱۵۷۰۶ راوی مورد نقد و بررسی رجالی قرار گرفته‌اند.
[۱]. این کتاب معروف به رجال کَشّی می‌باشد. [۲]. برخی برای این کتاب نام‌های دیگری نیز بیان نموده‌اند، از جمله: معرفه الرجال، معرفه الناقلین. [۳]. شیخ طوسی; این کتاب را «اختیار معرفه الرجال» نامیده است. [۴].این کتاب با تحقیق آقای جواد قیومی اصفهانی در یک جلد به چاپ رسیده است. [۵]. تفاوت کتاب رجال و فهرست در این است که کتاب رجالی، نوشته ای است که شامل طبقات اصحاب معصومین: که به جرح و تعدیل هر یک پرداخته است مانند رجال شیخ طوسی; اما کتاب فهرست، کتابی است که تنها نام کسانی آورده می‌شود که صاحبان اصل و یا تصنیفی باشند. [۶]. اصل در اصطلاح حدیثی عبارتست از کتابی که اخبار آن مستقیما توسط نماینده آن از امام۷ شنیده شده است و یا واسطه ای هم در بین بوده است ولی تصنیف عبارتست از کتابی که تمام اخبار و اکثر آن از کتاب سابقه دار نقل شده است و یا کتابی است که سخن نویسنده اش در آن فراوان است به طوری که نمی‌توان به آن کتاب روایی گفت. [۷]. جرح و تعدیل در علم رجال بدین معناست که شخصیت رجالی او را از منظر سه گانه ای که در درس گذشته بیان شد، مورد نقد و بررسی قرار دهیم. [۸]. در بین علمای اسلام، این کتاب به نام رجال نجاشی معروف شده است. [۹]. جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، قم، موسسه امام صادق۷، اول، ۱۴۲۷ ه.ق، ص ۶۲ [۱۰]. جعفر سبحانی، کلیات علم رجال، ص ۱۰۴
