ب) دوران رشد و شکوفایی حدیث
دوران امام باقر و امام صادق دوران ویژه‌ای است که باعث رشد و شکوفایی حدیث شد. این شکوفایی به علت تغییر در سه حوزه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود.
در حوزه سیاسی، سراشیبی حکومت بنی امیّه و درگیری میان بنی عباس و بنی‌امیه عامل تغییر در این حوزه و مهیا شدن فضا برای آزادی بیان شد.
در حوزه اجتماعی نیز به موجب آزاد سازی نگارش حدیث از سوی عُمَر‌بن‌عبدالعزیز و در حوزه فرهنگی به علت ارتباط با ایرانیان و رومیان و پدید آمدن شرایط مناظره و تربیت شاگردان نخبه توسط ائمه، باعث توجه مردم به اهل‌بیت و رجوع ایشان برای شنیدن حدیث شد.
- · حدیث امام باقر
امام باقر در سال ۹۴ هجری به امامت رسید و در سال ۱۱۴ هجری شهید شد.
دوران امامت ایشان، حدیث شیعه، دوران طلایی خویش را آغاز کرد و در پاسخ گویی به شبهات فقهی و عقیدتی، سرآمد همه اندیشمندان جهان اسلام شد.
فضای سیاسی – اجتماعی
شرایط سیاسی – اجتماعی این دوران، نقش ویژه‌ای در برنامه‌های امام باقر داشتند؛ زیرا برخی از فرمانروایان مستبد بنی امیّه مانند حجّاج بن یوسف ثقفی و ولید بن عبدالملک که به خشونت و قتل عام شیعیان شهره بودند به هلاکت رسیدند و حکومت بنی امیّه به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شد و درگیری‌های سیاسی افزایش یافته بود.
در سال یکصد هجری، یکی از حکمرانان بنی امیّه به نام عُمَر بن عبدالعزیز، فرمان نگارش احادیث را صادر کرد و همین فرمان، زمینه اجتماعی خوبی را برای امام فراهم آورد تا احادیث پیامبر را برای مردم بازگو کند. مردمانی که از شنیدن این فرمان خرسند شدند، برای شنیدن سخنان پیامبر بهترین راه را مراجعه به اهل‌بیت می‌دانستند.
فضای علمی پدید آمده سبب شد تا امام باقر شاگردان زبردستی را در رشته‌های مختلف علمی تربیت کند که هر کدام از آنها در شهر و دیار خود پاسخگوی مردم بودند. محمد بن مسلم، زراره بن اعین، ابان بن تغلب نمونه‌ای از شاگردان اندیشمند امام باقر می‌باشند.
روش امام در بیان معارف دینی
امام در بیان معارف دینی از سخنرانی در بین مردم، برگزاری مجالس خصوصی برای یاران ویژه خویش جهت بیان نکات مهم اعتقادی – فقهی و نوشتن نامه استفاده می‌نمودند.
یکی دیگر ازروش‌هایی که امام در جهت این هدف از آن بهره جستند، روش ارجاعات بود؛ بدین گونه که از یاران برجسته خویش می‌خواستند تا در مسجد بنشینند و برای مردم حدیث بگویند و از مردم نیز می‌خواستند که در مسائل دینی به آنان مراجعه نمایند.
میراث حدیثی امام
احادیث فقهی[۱] و قواعد کلّی فقه – که راه گشای اجتهاد در مسائل جدید است – در میان احادیث امام درخشش فوق العاده‌ای دارد، هر چند موضوعات مهم دیگری مانند تفسیر قرآن، اعتقادات، اخلاق، دعا و تاریخ نیز مورد توجه امام بود و احادیث گران بهایی در رشته‌های یاد شده از ایشان به جای مانده است.
امام با بیان احادیث تاریخی، سیره رفتاری امام علی و ماجرای عاشورا میراث حدیثی گران بهایی را برای ما به یادگار گذاشته‌اند.
- · حدیث امام صادق
امامت امام صادق از سال ۱۱۴ هجری آغاز شد و در سال ۱۴۸ هجری با شهادت ایشان خاتمه یافت.
شرایط دوران امام مانند دوران امام باقر بود، افزون بر آنکه درگیری‌های سیاسی میان حاکمان افزایش یافت و سرانجام در سال ۱۳۲ هجری بنی امیه، سقوط کرد و بنی عباس که به خاطر نسبتشان با عبّاس، عموی پیامبر، ادعای انتساب به پیامبر را داشتند بر روی کار آمدند، اگر چه دشمنی بنی عبّاس با اهل‌بیت کم نبود ولی با این همه، درگیری میان بنی امیه و بنی عبّاس، فضای خوبی را برای امام در جهت گسترش مبانی دین و احادیث اهل‌بیت پدید آورد.
اگر چه تمام این دوران یکسان نبود و در برخی سال‌ها، فشارهای حکومت بسیار افزایش یافت به گونه‌ای که امام مجبور به ترک مدینه شد؛ ولی با این همه، امام توانست با بیان احادیث کلیدی، نظام فقهی شیعه را سامان دهد تا شیعیان هویت مستقل خویش را دریابند و توانایی پاسخ گویی به هر پرسشی را داشته باشند.
از همین رو، شیعه دوازده امامی به «شیعه جعفری» مشهور شد. امروز در تمامی ابواب فقهی، حدیثی از امام صادق دیده می‌شود که بیانگر بر جای ماندن احادیث فراوان از آن بزرگوار است.
شاگردان فقیه
شاگردان فقیه و دانشمند امام باقر نیز به محضر امام صادق می‌رسیدند و همین دسته اولیه شاگردان، سبب شد تا امام صادق مسائل دینی ژرف‌تری را برای ایشان بیان فرماید و قواعد کلی اجتهاد را تبیین نماید.
دانش گسترده امام باقر و امام صادق، نه تنها شاگردان فقیهی را تربیت کرد بلکه بر دانشمندان سنی نیز تأثیر نهاد به گونه‌ای که بسیاری از راویان غیر شیعی، روایت پیامبر را از امام صادق نقل کرده‌اند و شماری از آنان، از جمله ابو حنیفه پیشوای سنیان حنفی، شاگرد امام صادق بود.
میراث حدیثی
بیشترین احادیث بر جای مانده از امام صادق، همانند امام باقر در زمینه فقهی و قواعد کلی دین پژوهی است و در موضوعات دیگر، مانند قرآن، اعتقادات، اخلاق و دعا نیز احادیث زیبایی از امام به ما رسیده است. دعاهای امام صادق بسیار گسترده‌اند تا آنجا که امام برای زمان‌ها و مکان‌ها و حالات مختلف بندگان، دعای ویژه‌ای را تعلیم داده است. احادیث اخلاقی امام صادق نیز بیشتر در موضوع اخلاقی اجتماعی است.
رساله‌ها و نوشته جات کوچکی نیز به امام صادق منسوب است که از آن جمله می‌توان به: «رساله الاهلیلجه» که در رد منکران ربوبیت تحریر شد، «رساله التوحید» که امام برای مفضل بن عمر نوشت و «رساله الاهوازیه» که در پاسخ سؤالات عبدالله نجاشی (فرماندار اهواز) از امام به یادگار مانده است، اشاره نمود.[۲]
ج) دوران تثبیت و تحکیم حدیث
در این دوران به علّت رجوع مداوم مردم به اهل‌بیت و تدوین کتاب‌های حدیثی، امر بهره بردن در حدیث، یک سنّت نیکو در بین مسلمانان قرار گرفت.
- · حدیث امام کاظم
امام موسی کاظم در سال ۱۴۸ هجری به امامت رسید و پس از ۳۵ سال امامت، در سال ۱۸۳ هجری به شهادت رسید.
فضای سیاسی
حاکمان عبّاسی دوران امام کاظم و به ویژه هارون الرشید، فعالیّت‌های امام را زیر نظر داشتند و با سخت گیری‌ها و برخوردهای شدید خود، مانع استفاده شیعیان از رهنمودهای امام می‌شدند، تا آنجا که ایشان را به زندان افکندند و شیعیان را از دیدار امام، محروم نمودند.
فشارهای حکومت عباسی تا آنجا بود که شاگردان امام جرأت نمی‌کردند که احادیث امام را با نام ایشان بر زبان آورند و از القابی مانند: ابوابراهیم، ابوالحسن، عبد صالح و العالم استفاده می‌کردند تا شناخته نشوند.
شیوه‌های امام در بیان معارف دینی
با تمام سخت گیری‌ها، امام در مدت طولانی امامت خویش، سازمان شیعه را سازماندهی کرد و از طریق وکیلان به پرسش شیعیان در سراسر جهان اسلام پاسخ می‌داد. پراکندگی شیعیان در سراسر جهان اسلام آن روز – که از جنوب شرقی ایران تا شمال آفریقا را در بر می‌گرفت – و مشکلات دسترسی به امام معصوم سبب شد تا شیوه‌های نشر حدیث از دوران امام هفتم، تغییرات اساسی پیدا کند و امامان شیعه از طریق وکالت[۳]، مکاتبه[۴]، مسائل[۵] و احتجاجات[۶] معارف ناب اسلامی را بیان کنند.
میراث حدیثی امام
احادیث بر جای مانده امام کاظم در موضوعات گوناگونی است: فقه، اعتقادات، اخلاق و عقل. بیشترین احادیث امام، در موضوع فقهی است که بیانگر فراوانی پرسش‌های فقهی است. احادیث اعتقادی امام در محیطی پدید آمد که مباحث کلامی جدید، رواج داشت. عقل و جایگاه آن در معارف دینی نیز در میان احادیث امام کاظم جایگاهی والا و در خور اهمیّت دارد.
کمترین احادیث بر جای مانده از امام کاظم در موضوعات اخلاقی است.
- · حدیث امام رضا
امام رضا در سال ۱۸۳ هجری به امامت رسید و در سال ۲۰۳ هجری، در مرو به شهادت رسید.
مدت بیست ساله امامت امام رضا را می‌توان به دو دوره کلی تقسیم کرد: دوره نخست هفده سال به طول انجامید و امام در مدینه به سر می‌برد که ادامه شرایط امامان پیشین بود.
دوره دوم، سه سال آخر عمر شریف امام را شامل می‌شود که در خراسان گذشت و شرایط جدیدی برای امام فراهم آمد.
دوران امامت ایشان، دوران ویژه‌ای در تاریخ حدیث محسوب می‌شود؛ زیرا آغاز پیدایش «جوامع موضوعی حدیث» در این زمان بوده که احادیث «اصول اربعمئه» به وسیله یاران امام به کتاب‌هایی که دربرگیرنده موضوعات مختلف فقهی بود، منتقل شد و کتاب‌های سی‌گانه حسین بن سعید و کتاب جامع احمد بن محمد بن أبی نصر بزنطی، از آن جمله است. بنابراین دستیابی شیعیان به احادیث امامان پیشین، آسان شد و آنها می‌توانستند نظر امامان را در موضوعات گوناگون دریابند.
اهمیت دیگر دوران امام، حضور ایشان در مرکز خلافت آن روزگار، یعنی خراسان بود. امام به اصرار مأمون، خلیفه عباسی، مجبور شد تا مدینه را ترک گوید و با پذیرفتن ولیعهدی مأمون، به خراسان برود. خراسان در آن دوره، از مراکز حدیثی – فقهی اهل تسنّن به شمار می‌آمد و محل آمد و شد دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان بود. امام از این فرصت پدید آمده، بهره برد و با شرکت در مناظرات علمیِ مختلف، دلایل امامت شیعه را به گونه‌ای شفاف بیان کرد، به گونه‌ای که پس از امام، کمتر پرسش پاسخ نیافته‌ای در امر امامت باقی ماند.
ایشان در این دوران، ادعاهای ادیان دیگر را خنثی کرد و با برگویی صفات خداوند متعال، یکتا پرستی ناب را ترویج می‌نمود. از همین رو، احادیث فراوانی در موضوع امامت و توحید از امام رضا برای ما باقی مانده است.
فقه، مهمترین موضوع
پرداختن به فقه از موضوعات مهمی بود که امام رضا درباره آن، احادیث فراوانی را به یادگار نهاد. احادیث تخصصیِ فقهی در میان احادیث امام رضا بیشتر نمود دارد؛ زیرا شاگردان امام از احادیث فقهی امامان گذشته، باخبر بودند و کتاب‌هایی موضوعی نیز در این باب تدوین شده بود. بنابراین، سؤالات آنان، سؤالاتی ابتدایی نبود، بلکه با تکیه بر دانش پیشینیان، پرسش‌های جدید و دقیق‌تری را مطرح می‌کردند و امام نیز به آنان، پاسخی در خور توجّه می‌داد و بدین سان، مجموعه‌ای از احادیث تخصصی در فقه، پدید آمد.
دسته‌ای دیگر از احادیث امام، احادیث تفسیری است که پاسخی به پرسش‌های شیعیان و همچنین اهل سنّت از آیات قرآن کریم است.
نوشته‌های نسبت داده شده به امام
نوشته‌هایی نیز به امام نسبت داده شده که در میان آنها، احادیث صحیفه امام، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. در میان آثار منسوب به امام رضا، چند نوشته دیگر نیز وجود دارد که مهمترین آنها، رساله ذهبیّه و فقه الرّضا است.
رساله ذهبیّه، نوشته‌ای است از امام در مورد مسائل پزشکی که گویا ایشان، آن را به درخواست مأمون نگاشته است، هر چند برخی پژوهشگران، بعضی از مطالب آن را از امام نمی‌دانند.
فقه الرّضا نیز کتابی است در فقه که بسیاری از دانشمندان، در درستی نسبت دادن آن به امام تردید دارند.
- · حدیث امام جواد :
امام جواد در سال ۲۰۳ هجری در هشت سالگی به امامت رسید و در سال ۲۲۰ هجری به شهادت رسید.
کاهش احادیث امام
متأسفانه احادیث چندانی از امام نهم، به جا نمانده است؛ زیرا در این دوران، حساسیّت‌های حکومت بیشتر شد و از سویی، در دوران امام رضا، احادیث نامنظم «اصول چهارصد گانه»، در کتاب‌های حدیثی منظم و موضوعی به نام «جوامع» تدوین شده بود و عالمان با مراجعه به این کتاب‌ها، مسائل جدید را برای مردم بازگو می‌کردند.
عامل دیگری که سبب کاهش احادیث امام جواد شد، مراجعه مردم به عالمان شیعه، بنا بر سفارش امامان بود؛ چرا که پیشوایان معصوم، با این روش، مردم را برای دوران غیبت آماده می‌کردند تا مردم بتوانند در زمان غیبت، پاسخ مسائل خویش را دریابند.
روش‌های امام در بیان معارف دینی
امام جواد در این دوران، با کتابت حدیث، به نشر معارف اسلامی پرداخت، به گونه‌ای که حدود یک سوم از احادیث امام جواد به صورت نوشته می‌باشد.
شیوه دیگری که امام جواد برای نشر حدیث برگزید، شیوه مناظره است. امام از آغازین روزهای امامتش، با پاسخ‌های عالمانه به پرسش‌های دانشمندان، گستره دانش خویش را نمایان ساخت، به گونه‌ای که در برخی متون آمده است که امام در یک مجلس به سی هزار مسأله پاسخ داد. هر چند پرسیده شدن این تعداد مسأله در یک مجلس امکان نداشته است؛ ولی مطرح شدن این مطلب می‌تواند بیانگر سؤالات بسیاری باشد که از امام پرسیده می‌شد.
در میان احادیث امام جواد، احادیثی نیز در موضوعات اخلاقی و فقهی از ایشان بر جای مانده است.
- · حدیث امام هادی :
امام هادی در سال ۲۲۰ هجری در هشت سالگی به امامت رسید و در سال ۲۵۴ هجری به شهادت رسید.
دوران طولانی امامت ایشان با سخت گیری‌های حاکمان وقت و به ویژه متوکل عباسی روبهرو بود و سرانجام با فراخواندن امام به منطقه نظامی سامرا، ارتباط ایشان با پیروانش بسیار محدود شد؛ اما امام در همین دوران، احادیث گران بهایی را بیان می‌فرمودند که در شهرهای مختلف سرزمین اسلامی منتشر می‌گردید. یکی از عوامل مهم انتشار احادیث امام، بهره‌گیری از تشکیلات وکالت بود، به گونه‌ای که وکیلان امام در شهرهای مختلف، مستقر بودند و سخنان امام را دریافت می‌کردند و به مردم می‌رساندند. ارتباط امام با وکلا و تنظیم روابط وکیلان با یکدیگر، بیانگر تشکیلات منسجم وکالت در این دوران است. امام در این دوران، در ملاقات‌های محدودی که با شیعیان داشت، موعظه‌های اخلاقی و احادیث اعتقادی شیعه را بیان می‌کرد و با توجه به شبهات اعتقادی‌ای که درباره صفات خداوند مطرح بود، احادیث اعتقادی در زمینه اثبات توحید و رد جبر و تفویض را مطرح می‌کرد.
گونه دیگر از احادیث امام هادی در موضوع امامت است؛ زیرا در جامعه آن روز، کسانی بودند که با زیاده روی در محبّت امامان، صفات خداوند را برای امام معصوم پنداشته و آن را ترویج می‌دادند.
این گروه، غُلات نامیده می‌شدند و همه امامان شیعه از آنان بیزاری می‌جستند. امام هادی در بیانات خویش، از سویی جایگاه والای امامت را به گونه‌ای ترسیم می‌کرد که عظمت امام محفوظ بماند و از سوی دیگر، غلات نتوانند از این احادیث سود جویی کنند.
یکی از احادیث گران بهای امام هادی، زیارت جامعه کبیره است که با این زیارت نامه، می‌توان تمام امامان را زیارت نمود.
زیارت جامعه رابطه زیبای توحید و امامت را ترسیم می‌کند و به گونه‌ای دقیق، جایگاه توحید را نشان می‌دهد و نقش امام معصوم را در جامعه توحیدی، تبیین می‌نماید.
در دوران امام، کتاب‌هایی با عنوان مسائل و نوادر که دو گونه از نگارش حدیث است، از شاگردان امام هادی به نسل‌های بعد منتقل شد.
- · حدیث امام حسن عسکری :
امام حسن عسکری در سال ۲۵۴ هجری به امامت رسید و در سال ۲۶۰ هجری در سامرا به شهادت رسید.
مدّت کوتاه امامت ایشان و فضای نظامی سامرّا – که دستگاه حکومت، در آن تمام رفتارها و دیدارهای امام را زیر نظر داشت – سبب کاهش ارتباط مردم با امام شد و در نتیجه احادیث چندانی از این امام بر جای نمانده است.
با این همه امام به پرسش‌های مردم به صورت مکتوب، پاسخ می‌داد و در مواردی نیز با حکمت و موعظه خویش، مشتاقان را راهنمایی می‌فرمود. برخی از پژوهشگران، از یکصد و بیست جلد تفسیر امام حسن عسکری سخن گفته‌اند که امروز، تنها یک مجلد آن باقی است، ولی در درستی انتساب چنین کتاب تفسیری به امام، تردیدهای فراوانی وجود دارد.
در این دوران از چندین کتاب مسائل نام برده شده که در آنها، شاگردان امام، پرسش‌های خویش را برای امام می‌فرستادند و امام پاسخ آنان را می‌نوشت. «مسائل» محمد بن صفار و «مسائل» محمد بن علی بن عیسی قمی و «مسائل» ابوطاهر زراری، از جمله نگاشته‌های اصحاب امامان است که در برخی کتاب‌ها گزارش شده است.
- · حدیث امام مهدی (عج) :
امام دوازدهم، مهدی موعود، در سال ۲۶۰ هجری به امامت رسید و از همان سال، غیبت صغرای ایشان آغاز شد و ارتباط شیعیان با آن امام تنها از طریق وکلای ویژه ایشان، امکان پذیر بود.
در این مدت، جز تعداد اندکی از احادیث – که خادمان و نزدیکان امام، آنها را نقل کرده‌اند – سایر احادیث امام به صورت توقیع به دست ما رسیده است.
توقیعات،گونه‌ای خاص از نگارش بوده است که در آنها نویسنده، مطالب خویش را مُهر می‌کرده و از نوشتجات عادی برتر شمرده می‌شود.[۷]
[۱]. علل افزونی احادیث فقهی در این زمان را می‌توان علل زیر دانست :
فقه و احکام فقهی در این زمان از مسائل مبتلا به و روزمره مردم بود.
دوگانگی فرهنگ فقهی شیعه و سنّی.
حضور شاگردان فقیه در هسته اصلی شاگردان این دو امام
اهتمام به تدوین مجموعه‌های فقهی پس از این دو امام
[۲]. پدید آمدن اصول اربعمئه: قرن دوم و به ویژه دوران امام صادق، دوران گسترش نگارش‌های حدیثی است. راویان امام، احادیث را در جزوه‌های کوچکی که «اصل» نامیده می‌شد، می‌نوشتند. هر چند سابقه نگارش در شیعه، همزاد با حدیث زمان پیامبر است؛ ولی بیشترین اصول در این دوران پدید آمد. به مجموعه «اصل ها»، اصول می‌گویند و تعداد آنها بسیار فراوان بوده است؛ اما اصطلاح «اصول اربعمئه» یا «اصول چهارصد گانه»در میان نگاشته‌های شیعی مشهور شد، به گونه ای که سرچشمه کتاب‌های حدیثی بعد از خود شد. «اصول» اهمیت فراوانی دارند؛ زیرا صاحبان اصول، مطالب خویش را بدون واسطه و یا حداکثر با یک واسطه از امام معصوم شنیده بودند و در جزوه‌های خویش می‌نوشتند و گاهی آن را به امام، ارائه می‌کردند و امام بر درستی احادیث آنها گواهی می‌داد. از این رو، برای دانشمندان شیعه، همواره جایگاه «اصول»، جایگاه بلند و فاخری بوده است.
در کنار امتیازات فراوان اصل‌ها، موضوعی نبودن آنها از کاستی‌های آنها به شمار می‌آمد؛ زیرا بیشتراصول، احادیث را به طور پراکنده گرد آورده بودند و برای یافتن حدیثی در موضوعی مانند نماز باید تمام اصول را جستجو می‌کردند و همین کاستی سبب شد تا کتاب‌هایی موضوعی در آینده نگاشته شود.
[۳]. در شیوه وکالت، فرد مورد اطمینان امام، پاسخ سؤالات مردم را بیان می‌کرد.
[۴]. در شیوه مکاتبه، امام با نوشتن نامه به شیعیان، رهنمودهای لازم را بیان می‌فرمود.
توقیعات نیز، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای گونه ای خاص از نوشته‌های امامان است و به یادداشتی می‌گویند که امام در همان برگه ای که از وی سؤال پرسیده شده بود، می‌نوشتند. هر چند این اصطلاح، بعدها به نامه‌های مستقل امامان و به ویژه امام مهدی هم اطلاق شد.
[۵]. شیوه مسائل پاسخ به پرسش‌هایی بود که راویان بر اساس نیاز مردم مطرح می‌کردند و امام به آنها پاسخ می‌داد که از مهمترین کتاب‌های مسائل بر جای مانده، کتاب مسائل علی بن جعفر است. علی بن جعفر، برادر دانشمند امام کاظم بود که پرسش‌های فقهی خود را از امام پرسید و امام نیز به آنها پاسخ داد.
[۶]. احتجاجات و یا مناظرات، شیوه دیگری از نشر حدیث است که هریک از طرفین، حجت و دلیل بر حق بودن خویش را ارائه می‌کرد و خواننده امروزی با مطالعه احادیث احتجاجات، با شیوه استدلالی امامان آشنا خواهد شد.
[۷]. شیخ صدوق، در کتاب کمال الدین و شیخ طوسی در کتاب الغیبه، مجموعه ای از توقیعات امام زمان (عج) را آورده‌اند.
