درس نهم ) تاریخ حدیث، ابزاری برای فهم حدیث

علم تاریخ، علم ابزاری

یکی از علومی که در کنار فهم و حتّی در پذیرش حدیث به یک عالم حدیثی یاری می‌دهد، تاریخ حدیث است.

علم تاریخ حدیث، علمی است که به بررسی دوران‌های گوناگون حدیثی می‌پردازد یا به عبارتی دیگر، علمی است که به بررسی دوران‌های مختلف حدیثی از حیث نگارش، تدوین و همچنین توصیف فضای صدور حدیث می‌پردازد. [۱]

دسته‌ای از سؤالات

همّت این علم در آن است که به سؤالاتی همچون سؤالات زیر پاسخ دهد:

۱. حدیث در زمان پیامبر_ چگونه بوده است؟

۲. چه کسانی به دنبال شنیدن و نوشتن احادیث بوده اند؟

۳. چرا پس از پیامبر_، نگارش حدیث منع شد؟

۴. چه عواملی در رشد و بالندگی حدیث در برخی زمان‌ها تاثیر داشته است؟

۵. روش‌های هر یک از پیشوایان دینی_ در ترویج سخنان خویش چگونه بوده است ؟

۶. گرایش مختلف حدیثی همچون اخباری گری، عقل گرایی و… چه هستند و سیر تاریخی آنها چگونه بوده است؟

۷….

اهمیّت علم تاریخ حدیث

ائمه معصومین_ با توجه به نیازی که در جامعه احساس می‌کردند، اقدام به سخن گفتن می‌نمودند و هیچ گاه بدون توجه به زمان، کلامی را بیان نمی‌کردند.پس آنچه از این سخن فهمیده می‌شود این است که دانستن زمان بیان حدیث و اینکه کدام یک از معصومین_، در چه فضایی آن حدیث را بیان نموده‌اند، ما را در فهم آن حدیث بسیار کمک می‌کند.

در اصل، حدیث همچون رودخانه‌ای در گذر زمان با پدیده‌های مختلفی روبرو شده است که با درک آن زمان، می‌توان حدیث را بهتر معنا کرده و برداشت‌های درست‌تری از احادیث داشت.

به بیانی دیگر تاریخ حدیث با نگاه تیزبین خود، به تمامی این دوران و فضاهای مختلف حدیثی، یک نگاه کلی را جایگزین نگاه بسیط می‌نماید.

فوائد تاریخ

فوایدی که از خواندن تاریخ حدیث برای ما پدید می‌آیند، عبارتنداز:

۱)       آشنایی با روش‌های آموزشی ائمه_.

۲)       آشنایی با فرهنگ‌های حدیثی.

۳)       آشنایی با مکتوبات حدیثی.

۴)       آشنایی با فرقه‌ها و مدارس حدیثی.

تاریخ حدیث شیعه

شاید با خواندن این عنوان در ذهن خواننده این سؤال مطرح شود که چرا تاریخ حدیث شیعه را جدای از تاریخِ حدیثِ مذاهبِ دیگر اسلامی، بررسی می‌نماییم.

یکی از مهمترین دلایلی که باعث جدایی بین شیعه و دیگر فِرَق اسلامی به خصوص اهل سنّت شده است، بحث منع از تدوین حدیث در میان اهل سنت است.

منع تدوین حدیث باعث شد تا حدود یک قرن یعنی تا زمان خلافت عُمَر بن عبدالعزیز، اهل سنّت از داشتن کتاب‌ها و متن‌های حدیثی به دور باشند.

اما شیعیان به علت جایگاه مهم حدیث در فهم دین و دسترسی به معصومین_ در حدود ۲۷۳ سال، از آغاز دعوت پیامبر_ تا ابتدای غیبت صغری به کتابت حدیث اهمیت ویژه‌ای می‌دادند و حتی در پنهان به امر گسترش حدیث می‌پرداختند. [۲]

امامان شیعه از همان ابتدا، امر به نوشتن حدیث را در میان شیعیان رواج می‌دادند و یاران خویش را به نوشتن سخنان و کلمات خود، سفارش می‌نمودند. در روایتی از پیامبر اکرم_ آمده است:

« قَیِّدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتَابَهِ» [۳]

دانش را با نوشتن به بند بکشید.

یا در هنگامی که «ابوشاه یمنی»، یکی از سخنرانی‌های پیامبر اکرم_ را پس از فتح مکّه شنید، از ایشان درخواست کرد که آن سخنان را برایش بنویسد، پیامبر_ به یاران خود فرمود: «برای ابوشاه این سخن را بنویسید.»

دوران‌های تاریخ حدیث شیعه

تاریخ حدیث شیعه را می‌توان به دو دوره عمده تقسیم نمود:

 هر یک از این دو عصر نیز خود به زمان‌های فرعی‌تری قابل تقسیم می‌باشند:

 در این سه درس برآنیم به طور خلاصه به بیان این دوران‌های مختلف حدیثی بپردازیم.

دوران حضور معصومین_

الف) دوران پیدایش و تولد حدیث

• ·      حدیث در دوران پیامبر اکرم_

زمان پیدایش حدیث را می‌توان این زمان دانست، شخصیت پیامبر_ و سفارش او بر نگارش سخنان خود باعث پدید آمدن حدیث در این عصر شد.

حضرت_ یاران خویش را سفارش به روایت حدیث می‌کردند و در سخنی که از ایشان نقل شده، کسانی که احادیث ایشان را برای دیگران نقل کنند جانشین خویش معرفی می‌کردند:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ_ :اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ الَّذِینَ یَاْتُونَ مِنْ بَعْدِی وَ یَرْوُونَ اَحَادِیثِی وَ سُنَّتِی فَیُسَلِّمُونَهَا النَّاسَ مِنْ بَعْدِی. [۴]

خداوندا، جانشینان مرا رحمت کن – این مطلب را سه بار تکرار نمودند – سؤال شد که ای رسول خدا_، جانشینان شما چه کسانی هستند؟

حضرت_ فرمودند: آنان که پس از من می‌آیند، احادیث مرا روایت کرده و آن را به مردم آموزش می‌دهند.

آثار حدیثی این دوره

عدّه‌ای از اصحاب پیامبر_ در طول حیات ایشان، به تهیه دفاتری از بیانات پیامبر_ اقدام نمودند. این کار در برخی از موارد با سفارش پیامبر_ صورت می‌گرفت و در موارد دیگر به صورت یک کار شخصی از سوی یاران ایشان دنبال می‌گردید.

در این زمینه نشانه‌های بسیاری وجود دارد که موافقت رسول‌خدا_ با امر کتابت و تدوین حدیث را بیان می‌نماید. [۵]

از جمله کسانی که اقدام به نگارش احادیث پیامبر_ در زمان حیات ایشان نمودند می‌توان، علی بن ابیطالب_، سلمان، ابوذر، سمره بن جندب، جابربن عبدالله انصاری، سعد بن عباده، ابن عباس و دیگر یاران ایشان، را نام برد.

از مشهورترین این کتاب‌ها که در این دوران نوشته شد می‌توان به الصحیفه الصادقه نوشته عبدالله بن عمروعاص اشاره نمود.[۶]

موضوعاتی که احادیث پیامبر_ آنان را دربرمی گیرد، بیشتر شامل مباحث اخلاقی، فقهی می‌باشد.

• ·      سخنان امام علی_[۷]

امیرالمومنین، علی_ گرچه جانشین بر حق پیامبر_ بود اما پس از رحلت آن بزرگوار، به مدت ۲۵ سال خانه نشینیِ اجباری‌ای بر امام_ تحمیل شدکه این امر باعث شد سخنانی که از ایشان برجای مانده بسیار اندک باشد.

روش امام_ در بیان معارف 

بیشترین احادیث امام علی_ مربوط به دوران خلافت و حکومت ایشان است. این دوران از سال ۳۵ ه.ق آغاز شد و بیش از ۴ سال و ۸ ماه به طول انجامید.

در این مدت، امام_ با سخنرانی‌های عمومی که خطبه نامیده می‌شد و نیز دروس اختصاصی که برای برخی از یارانش برگزار می‌کرد، مجموعه حدیثی ارزشمندی را پدید آورد.

او که خود در زمان پیامبر_ از آموزش‌های اختصاصی ایشان بهره برده بود، از یارانش می‌خواست برای مردم حدیث بگویند، به سؤالات آنان پاسخ دهند و با دانشمندان به گفتگو بنشینند.

سخنان حکمت آموز علی_ که به زیبایی بیان می‌شد، دوستداران دانش را به گرد او جمع می‌کرد و آنان با کوشش خود سخنان امام_ را جمع می‌کردند. آنچه امروزه در اختیار ماست، نتیجه تلاش یاران امام_ است.

برخی از یاران امام_ که سخنان ایشان را می‌نوشتند عبارتند از: اَصْبَغ بن نُباتِه، عبدالله بن عباس، ابورافع، سلیم بن قیس هلالی.

احادیث امام علی_ که به صورت نامه و یا خطابه بیان می‌شد در موضوعات اعتقادی ،‌اخلاقی، ادعیه، حقوق و قضاء می‌باشد.

شیوه امام_ در انتشار حدیث بسیار نو و ویژه بود، به گونه‌ای که امام_ برای اعضای خانواده، دوستان و عموم مردم، نامه می‌نوشت. برخی از این روش‌ها مانند نگارش نامه به عموم مردم در زمان خلفای پیشین، سابقه نداشت و اهمیت افکار عمومی در نزد امام علی_ را نشان می‌دهد. [۸]

خطبه خوانی و دعا از دیگر روش‌هایی است که حضرت برای بیان معارف دینی استفاده می‌نمودند.

نوشته‌های امام_

افزون بر سخنان و نامه‌های امام علی_ سه نوشته نیز از امام_ گزارش شده است که عبارتند از: کتاب علی_، صحیفه علی_ و مصحف علی_.

دو اثر نخست، سخنان پیامبر_ است که توسط امام علی_ نوشته شده است و لیکن مصحف امام علی_، کتاب قرآنی است که امام در حاشیه آن نکات تفسیری و قرآنی را که از پیامبر_ آموخته بود، آورده است.

این سه اثر همواره امانتی در اختیار امامان شیعه و از علائم امامت شمرده شده است.

• ·      سخنان حضرت زهرا_

فاطمه زهرا_ پس از پیامبر_ بیش از ۹۵ روز زنده نماند، اما در همین مدت کوتاه، برخی از سخنان پیامبر_ را برای مردم، روایت کرده و با هشدارهای خود اهمیت سخنان پیامبر_ را گوشزد می‌فرمود.

او، افزون بر آنکه احادیث پیامبر_ را نقل می‌نمود، خود نیز سخنان گوهرباری را به یادگار نهاد که از آن جمله سخنان، «خطبه فدکیه» است که در آن با استدلال‌های متین و استواری، توطئه غاصبان خلافت را آشکار کرد.

مصحف فاطمه یا صحیفه فاطمیّه، نام اثر دیگری است که از حضرت_ بر جای مانده و تنها در اختیار امامان شیعه بوده و ما تنها ویژگی‌های آن را می‌شناسیم.

مصحف فاطمه، سخنانی است که به وسیله جبرئیل (فرشته الهی) پس از رحلت پیامبر_، بر حضرت زهرا_ الهام می‌شد و حوادثی که در آینده رخ می‌داد، در آن مجموعه آورده شده است.

در این اثر هیچ گونه سخنی از حلال و حرام آورده نشده است.

حجم این کتاب در حدود سه برابر حجم قرآن بوده که از منابع علم ائمه_ و امانت امامت شمرده می‌شود.

• ·      سخنان امام حسن و امام حسین_

پس از شهادت امام علی_ در سال ۴۱ ه.ق، امام حسن_ به امامت رسید. امامت ایشان با مردمانی دنیا زده که فریفته معاویه شده بودند، هم عصر شد. عده‌ای نیز از تهدیدهای معاویه ترسیدند و امام حسن_ را تنها گذاشتند. امام_ که نافرمانی مردم را دید، ناگزیر، صلح با معاویه را پذیرفت.

این شرایط پس از شهادت امام حسن_ نیز ادامه داشت و امام حسین_ نیز تا مرگ معاویه، با همان شرایط برادرش، امام حسن_، روبرو شد.

بنابر این تفاوتی در تعداد و نیز موضوعات احادیث این دو امام بزرگوار دیده نمی‌شود.

شرایط دشوار و خفقان آور دوران معاویه از سویی و کم‌کاری شیعیان از سویی دیگر سبب شد که تعداد احادیث برجای مانده از این دو امام بسیار اندک باشد و در موضوعاتی مانند اخلاق و فضائل اهل‌بیت_ محدود شود. البته شیوه امام حسن_ که برای اثبات حقّانیت اهل‌بیت_ با مخالفان مناظره می‌کرد. در احادیثی مشهور به احتجاج به ما رسیده است.

این مناظرات، شیوه‌ای از بیان احادیث است که در دوران پس از امام حسین_ گسترش یافت.

در میان احادیث امام حسین_ افزون بر موارد پیشین، دو نمونه حدیثی بیشتر رخ می‌نماید؛ نخست، دعاهای امام حسین_ است که یکی از آن‌ها، دعای مشهورِ عرفه است که در آن امام، بالاترین معارف دینی را در واژگانی زیبا به یادگار نهاده است.

گونه دیگر از احادیث امام حسین_، احادیث حماسی آن بزرگوار است که با آغاز نهضت حسینی و حرکت امام از مدینه به سوی کربلا صادر شده که در آن افزون بر بیان مظلومیت اهل‌بیت_ و ستم خاندان یزید، احادیث زیبای توحیدی و مناجات با پرودگار دیده می‌شود.

نامه‌هایی از امام حسین_ نیز برجای مانده است که در پاسخ کوفیان و یا کسانی که ایشان را از رفتن به کربلا باز می‌داشتند نوشته شده است، مانند پاسخ نامه ابن عباس و محمد بن حنفیه. [۹]

• ·      سخنان امام سجّاد_

دوران امامت ایشان از عاشورای سال ۶۱ ه.ق آغاز شد. ایشان در مدت امامت ۳۴ ساله خویش با دشواری‌های سیاسی، فرهنگی بسیاری روبرو بودند. از یک سو، خونریزترین فرمانداران مانند حجّاج بن یوسف ثقفی در شهر کوفه، مرکز شیعیان حکم فرمانی می‌کردند و از سوی دیگر، مردم به خوشگذرانی فراوان، دل خوش کرده، از دین روی گردان بودند.

با این همه، امام سجّاد_ با روش خویش بر مخالفان نیز تأثیر نهاد، ‌به گونه‌ای که همراهی با کاروان امام سجّاد_ برای مراسم حج، مایه افتخار همگان بود.

افزایش سخنان امام_ 

چهار دلیل عمده باعث افزایش سخنان امام سجّاد_ شد:

۱)      حضور طولانی مدت امامت ایشان در بین مردم

۲)      رویکرد قشر فرهنگی جامعه به امام_

۳)      فرمانداری عمربن عبدالعزیز در مدینه

۴)      بهره گیری از حادثه عاشورا

امام_ نیز برای بیان معارف دین از شیوه‌های گوناگونی مانند، خطبه، دعا، نگارش حدیث و… استفاده کردند که می‌توان دعا را مهم‌ترین شیوه دانست.

صحیفه سجادیّه   

شاید آنچه سبب شد که حضرت_ بیشتر از این روش برای انتقال معارف دینی استفاده کنند دو نکته بود؛ اول آنکه حکومتیان نسبت به دعا، حساسیت کمتری داشتند و از سوی دیگر مردمی که با خوشگذرانی و ساز و آواز مأنوس بودند، با شنیدن دعاهای زیبای امام_، لذّت ماندگار دعا را بر مستی‌های زودگذرِ آوازهایِ حرام، ترجیح می‌دادند.

از این رو، بیش از ۲۵۰ دعا از امام سجاد_ باقی مانده است و در میان مجموعه‌های دعایی امام_، صحیفه سجّادیه، شهرت بی‌مانندی دارد.

این کتاب در ابتدا شامل ۷۵ دعا بود ولی امروزه تنها ۵۴ دعای آن، باقی مانده است. دعاهای این کتاب حاصل املاء امام_ به دو فرزند بزرگوارش یعنی امام باقر_ و زید می‌باشد.

مجموعه‌ای دیگر از سخنان امام سجاد_، خطبه‌هایی است که در مسیر کوفه تا شام و پس از آن در مناسبت‌هایی در مدینه بیان کردند.

یکی از نوشتارهای دیگری که از امام_ به یادگار مانده است، کتاب رساله حقوق است که در بردارنده ۵۱ حقی است که انسان باید در طول زندگی خویش آنها را ادا نماید.