جان دیوئی اعتقاد دارد مطالعه منابع، به محقق کمک می کند تا بینش عمیقی نسبت به جنبه های مختلف موضوع تحقیق پیدا کند. مطالعه منابع، باید هم از منابعی باشد که به طور مستقیم، در رابطه با موضوع تحقیق می باشند و هم از منابعی باشند که به صورت غیرمستقیم با آن موضوع، ارتباط دارند.
اهمیت پیشینه در تحقیق
یک پژوهش گر، قبل از انجام تحقیق و بعد از انتخاب موضوع و تدوین عنوان و قبل از نگارش طرح تحقیق، نیاز دارد که با مراجعه به مدارک و اسناد، پیرامون موضوع و مسئله ای که برای تحقیق انتخاب کرده است، آگاهی خود را گسترش دهد؛ تا بتواند در پرتو اطلاعات به دست آمده، مسئله تحقیق و متغیر های خود را دوباره تعریف و معین کند و کرانه های آنها را مشخص سازد. این امر به او کمک می کند تا تحقیقات خود را در راستای مجموعه پژوهش های هم خانواده قرار دهد و آن را با دستاوردهای تحقیقاتی دیگران هماهنگ کند.
هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق، عبارت است از:
- برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق.
- دست یابی به چارچوب نظری و یا تجربی برای مسئله تحقیق.
- آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های گذشته.
برای رسیدن به این اهداف، توجه به نکات زیر ضروری است:
- انتخاب منابع اطلاعات مرتبط با مسئله تحقیق.
- ارائه مطالب از کلی به جزئی (عمومی و اختصاصی)
- اجتناب از بیان مطالب، به طور مجرد و بدون رابطه با یکدیگر.
- تنظیم مطالب به طور سازماندهی شده، همراه با روندهای منطقی.
- ارائه نتایج مطالعات قبلی و نقد آنها.
بررسی پیشینه تحقیق، توانایی محقق را در انتخاب اطلاعات مهم و ارتباط آنها با یافته های تحقیق، نشان می دهد و چارچوبی برای اجرای تحقیق، فراهم می آورد. باید توجه کرد که در ادبیات موضوع، آخرین دستاوردهای علمی، پیرامون مسئله، بررسی می شوند و در پیشینه تحقیق، تحقیقات مشابه، مورد بررسی قرار می گیرند.
پیشینه تحقیق که در بسیاری از موارد، تحت عنوان «ادبیات تحقیق» و «سابقه تحقیق» از آن یاد می شود، به تمام منابعی گفته می شود که با موضوع مورد بررسی و هدف های آن، ارتباط دارند و محقق به آنها مراجعه می کند. از این رو، هر گونه نظریه، قانون و بررسی قبلی درباره موضوع پژوهش را می توان جزء پیشینه آن منظور داشت.
هدف های مطالعه منابع مربوط به موضوع
متغیرهای اساسی، متغیرهایی هستند که پژوهش گر علاقه مند است روابط میان آنها را در تحقیق، مورد بررسی قرار داده، تبیین کند. با مطالعه منابع، می توان هم به متغیرهای اساسی در تحقیق پی برد و هم سایر متغیر هایی را که احتمال ارتباط آنها وجود دارد، شناسایی کرد.
مطالعه منابع، به محقق کمک می کند تا دریابد تا کنون چه کارهایی انجام شده و چه کارهایی باید دنبال شود یا آن که چه کارهایی ناتمام مانده که باید کامل شوند. ضمن این که مطالعه منابع، می تواند به عنوان نقطه شروع کار محققان مطرح باشد و در واقع، کار محققان، توسعه کارهای گذشتگان است. همچنین محقق می تواند اولویت انتخاب موضوع را مشخص کند. یا حتی جنبه های مختلفی از یک موضوع را که لازم است مورد تحقیق قرار گیرد، روشن کند.
تعیین کردن معانی و روابط میان متغیرها: بسیاری از متغیرها قبل از شروع تحقیق، برای پژوهش گر، نامشخص و یا بی تأثیر به نظر می رسند و محقق با مطالعه منابع، به ضرورت بررسی آنها پی می برد. ضمن این که تعاریف و معانی آنها نیز روشن تر خواهد شد.
مقایسه نتایج تحقیقات انجام شده با فرضیه های تحقیق:
مطالعه منابع، می تواند به عنوان یک منبع خوب برای ارزش یابی فرضیه ها باشد. اگر چه بهتر است فرضیه های تحقیق، بعد از مطالعه منابع ارائه شوند؛ تا محقق با بینشی عمیق تر، به ارائه فرضیه های خود اقدام کند؛ اما در میان محققان؛ معمول است که اول به ارائه فرضیه های خود می پردازند وسپس اقدام به مطالعه منابع می کنند. همچنین از دیگر هدف های پیشینه یابی در تحقیق، امور زیر می باشند:
الف) ارتباط دادن تحقیق با مطالعاتی که در همان زمینه توسط دیگران انجام یافته است؛ زیرا از این طریق، مطالعه پژوهشی از وضعیت انتزاعی بیرون آمده، نسبت به پژوهش های موجود در همان زمینه، جنبه تکمیلی پیدا می کند و به عبارت دیگر، تحقیق با تلاش های علمی دیگر، پیوند حاصل می کند.
ب) از طریق مراجعه به پیشینه های قبلی، می توان به جنبه هایی که پژوهش های قبلی به آنها توجه نکرده اند، توجه داشت و جنبه نوآوری و تکاملی پژوهش را رعایت کرد.
ج) استفاده از روش های موفق پژوهش های قبلی و پرهیز از تکرار شکست های گذشته.
د) پرهیز از دوباره کاری و تکرار تحقیق های قبلی.
و) برخورداری از یافته های پژوهش های قبلی در همان زمینه(بیانی، ۱۳۷۸، ص ۱۲).
منابع مربوط به پیشینه تحقیق
- اطلاعات موجود در بانک های اطلاعاتی.
- تألیف ها، ترجمه ها و مقاله های مربوط به موضوع مورد بررسی.
- پایان نامه های مربوط به موضوع مورد بررسی.
- نظریه های موجود در زمینه موضوع مطالعه.
- سالنامه های مراکز تحقیقاتی و فرهنگی، مانند یونسکو.
- تجربه های صاحب نظران.
- سایت های اینترنتی و استفاده از موتورهای جست جوگر
روش های پیشینه یابی
متداول ترین روش در پیشینه یابی پژوهش، آن است که کلیدواژه های موضوع مورد بررسی را استخراج کرده، آنها را به بانک های اطلاعاتی بدهیم؛ تا از مطالعاتی که پیش از آن درباره موضوع مورد نظر به عمل آمده و در شبکه موجود است، اطلاع حاصل کنیم. همچنین با مراجعه به فهرست منابع کتاب های مرتبط با موضوع مورد بررسی، می توان از مطالعات متعدد قبلی در این موضوع آگاه شد.
در کشورهای جهان سوم که انتشار کتاب و مقاله با مشکلات و محدودیت های بیشتری مواجه است، بسیاری از صاحب نظران، با وجود دارا بودن تجربه مطالعاتی در زمینه های مختلف، فرصت انتشار آنها را پیدا نمی کنند. از این رو، ضرورت مراجعه به این افراد، به ویژه در مناطق دورافتاده، به عنوان یکی از روش های پیشینه جویی تحقیق، یادآوری می شود.
پس از پیدا کردن منابع و استخراج مطالبی از آنها که با مطالعه مورد نظر ارتباط پیدا می کنند، به طور معمول، آنها را بر روی فیش های مخصوص یادداشت می کنیم و در بالای همان فیش، مشخصات کتاب یا مقاله را مطابق اصول فهرست نویسی، درج می کنیم.
در استناد به منابع، می توان جملات آن را به طور مستقیم و با نقل قول ذکر کرد. البته باید در نظر داشت که نقل قول عبارات، در داخل گیومه آورده می شود. در مراجعه به منابع، محقق وظیفه دارد که اعتبار داخلی و خارجی آنها را مورد نظر قرار دهد و از استناد به منابع غیرمعتبر و ضعیف و یا منابعی که به محقق، کمکی نمی کنند، خودداری کند.
منابع اطلاعاتی برای بررسی پیشینه تحقیق
منابع اطلاعاتی تحقیق، به دو دسته زیر تقسیم می شود:
منابع دست اول: مطالعات و نوشته های اولیه یک نظریه پرداز، محقق یا شاهد زنده در یک واقعه است. منابع دست اول، حاوی تمام گزارش های تحقیق یک نظریه یا بیانات یک ناظر است و به این دلیل مفصل و در بعضی موارد، خیلی فنی است
منابع دست دوم : از جمله این گونه منابع، کتاب ها، مقاله های منتشر شده در دایره المعارف ها و مقاله هایی است که وضع دانش موجود را درباره یک موضوع، از طریق خلاصه کردن تحقیقات اصلی، ارزیابی می کند.
فرآیند بررسی پیشینه تحقیق
به منظور بررسی تحقیقات قبلی و تدوین پیشینه تحقیق، باید منابع اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق، جایابی شده، مورد تحلیل قرار گیرند. برای این منظور، پژوهش گر باید مراحل زیر را که در شکل قبل نشان داده شده طی کند:
- مشخص کردن واژگان کلیدی مرتبط با مسئله تحقیق
- جست و جوی منابع اطلاعاتی
- یافتن عنوان مقاله های مرتبط با موضوع تحقیق.
- جایابی نسخه هایی از مقاله های مورد نظر.
- گزینش مقاله مرتبط
- طبقه بندی مقاله ها
- تهیه چکیده
- تهیه کتاب شناسی
- نقد مقاله ها و گزارش ها
- تدوین چارچوب نظری و یا تجربی تحقیق
- تنظیم گزارش پیشینه تحقیق
خلاصه بررسی پیشینه تحقیق، دانش موجود را درباره موضوع مورد بررسی، بیان و کمبودهای آن را مشخص می کند. کمبود ممکن است به علت مشکلات مربوط به روش، فقدان تحقیقات درباره مسئله مورد نظر و یا عدم نتایج قاطع تحقیقات قبلی درباره مسئله باشد. این خلاصه، منطق هدف های ویژه تحقیق، سؤال یا فرضیه را فراهم می آورد. بررسی پیشینه با کلی ترین منابع اطلاعاتی – که کمترین رابطه را با مسئله دارند – شروع می شود و با بحث درباره مرتبط ترین مرجع، خاتمه می پذیرد.
پایان نامه ها و تک نگاری ها، معمولاً طویل ترند. به این گونه مرجع ها باید نگاهی انداخت و بخش های مرتبط با مسئله را به صورت دقیق مطالعه کرد.
از آن جا که نمی توان اهمیت مرجع ها را قبل از مطالعه تمام آنها در بررسی پیشینه تعیین کرد، یادداشت برداری، باید به اختصار صورت گیرد و اگر لازم است درباره منبعی بیشتر نوشته شود، از عبارات و علامات اختصاری استفاده می شود. گرچه نکات خیلی مهم را ممکن است قبلاً با ذکر صفحه نقل کرد، ولی تمام نکات اصلی (مسئله، روش تحقیق، یافته ها و نتایج ضمنی) باید یادداشت شوند. علاوه بر این، بررسی کننده، باید عکس العمل انتقادی و ارزیابی خود را از مطالعه و رابطه آن را با مسئله تحقیق، در برگه، یادداشت کند. منابعی که نظریه ای را مطرح می کنند، برنامه ای را توصیف می کنند، یا عقاید و پیشنهاد هایی را خلاصه می کنند، به نحو دیگری چکیده سازی می شوند. در این گونه موارد، فقط احکام اصلی یک نظریه، جنبه های خاص یک برنامه یا موضع اصلی مقاله های توصیفی، یادداشت می شوند. نقل قول باید با تأمل صورت گیرد و بیشتر برای مقاصد تشریحی و نه استنادی، به کار رود.
