مقدمه
یادگیری[۱] بخشی از وجود انسان است (گرچه حیوانات نیز می آموزند ولی نه به وسعت دانشی که انسان می آموزد) که بدون آن دیگر انسانی نمی توانست وجود داشته باشد. انسان یاد می گیرد چگونه زندگی کند، چگونه بخورد، چگونه بیاشامد، چگونه با دیگران رفتار کند. او می آموزد چه مسیری بهترین مسیر برای رسیدن به مقصد است. او می آموزد که راه موفقیت و خوشبختی چیست و در سوی دیگر به دیگران می آموزد پاسخ سئوالاتی را که خود به دنبال یافتن آنها بود.
با این مقدمه می شود فهمید که نمی توان انسانی را فرض کرد و وجود نیازمند او را بی نیاز از یادگیری دانست. از همین روی در بسیاری از رشته های علوم انسانی از یادگیری انسان، سخن به میان آمده است. روانشناسی یکی از همین علوم است که بخشی را به یادگیری اختصاص داده است و از آن «روانشناسی یادگیری»[۲] تعبیر می شود و امروزه آن را رشته ای در کنار رشته های دیگر روانشناسی قرار می دهند.
تعریف یادگیری
برای تعریف یادگیری، می توان فرآیندی که رخ می دهد و شما آن را یاد می گیرد را مرور کنید. در واقع، بارها شما آن را ممکن است تجربه کنید یا بدان فکر کنید، یا کاری که کرده اید مورد تشویق قرار گرفته است و از آن به بعد شما آن کار را به راحتی انجام می دهید و در مواجه با دیگران بیان می دارید که آن کار را آموخته اید.
سانتراک در کتاب زمینه روان شناسی، یادگیری را «تغییر نسبتا پایدار در رفتار بر اثر تجربه» می داند.[۳] با تعریفی که بیان شد، می توان این نکته را نتیجه گرفت که یادگیری، امری است تدریجی که بر اثر تجربه رخ می دهد.
لفرانسوا[۴] در کتاب«نظریه های یادگیری انسان»[۵] یادگیری را اینگونه تعریف می کند: «تمام تغییرات نسبتاً دایمی در پتانسیل رفتار که از تجربه ناشی می شوند ولی به علت خستگی، رسش، داروها، آسیب یا بیماری نیستند.» او در توضیح تعریف خود، یادگیری را چیزی می داند که برای ارگانیزم (انسان یا حیوان) در نتیجه تجربه رخ می دهد و اگر تغییراتی در رفتار پدید می آید از آن روی هست که یادگیری روی داده است.[۶]
با توجه به تعریف، این نکته را باید توقع داشت که یادگیری صرفاٌ خود را در رفتار آنی نشان نمی دهد. ممکن است انسان آن را بیاموزد و در موقعیت های دیگر آن یادگیری را بروز دهد.
انواع یادگیری
در کتاب های روانشناسی یادگیری، نظریات[۷] مختلفی در حوزه یادگیری انسان بیان شده است که آنها را می توان در دو دسته قرار داد.
دسته اول) رفتارگرایی[۸] که در ادبیات علمی این دسته، دو واژه محرک[۹] و پاسخ[۱۰] نقش به سزایی دارند. پاوولف، واتسون، گاتری، ثرندایک، هال و اسکینر از جمله افرادی هستند که درپارادایم رفتارگرایی به بیان نظریات خویش در حوزه روان شناسی یادگیری پرداخته اند.
دسته دوم) شناخت گرایی که معمولاً از واژگان ادراک[۱۱]، تصمیم گیری[۱۲]، پردازش اطلاعات[۱۳] و آگاهی[۱۴] بیشتر بهره می برند و افرادی همچون برونر، پیاژه و بندورا در این حوزه نظری به تحلیل یادگیری در انسان پرداخته اند.
یادگیری مشاهده ای
«یادگیری مشاهده ای»[۱۵] به عنوان یکی از نظریات یادگیری در روان شناسی مطرح می باشد که توسط آلبرت بندورا[۱۶] (1925) ی کانادایی مطرح شده است. بندورا خود قائل بود مهمترین نوع یادگیری، یادگیری مشاهده ایست که در نظرات افراد دیگر همچون ثرندایک نیز در مورد آن سخن به میان آورده شده بود.[۱۷]
با اندک تفکری می توان فهمید که برخی از یادگیری ها صرفاً از طریق مشاهده و بعد تقلید صورت می گیرد. اگر یادتان باشد، اولین باری که شما پشت فرمان قرار گرفتید، سعی کردید تصویری که از رانندگی پدر، مادر و … را به یاد بیاورید. ( بماند که برخی از افراد در نشستن پشت فرمان هم از بازیگران مورد علاقه خود تقلید می کنند)
بعد از آن بود که همان رفتارها را تکرار کردید و بعدها به راحتی ماشین را به هر مسیری که می خواستید، حرکت می دادید.
مشاهده همیشه به صورت تقلید صورت نمی گیرد. طبق نظر بندورا، یادگیری مشاهده ای ممکن است شامل تقلید باشد یا نباشد. به عنوان نمونه هنگامی که شما در مسیری رانندگی می کنید ممکن است مشاهده کنید که اتومبیل جلویی شما توی یک چاله در خیابان می افتد. حال بهترین کار این است که تقلید کنید و خود را به چاله بیاندازید یا نه تقلید نمی کنید. حتما جواب تان این است که تقلید نمی کنید.
بندورا بیان می دارد که در این مثال شما یاد گرفتید، اما آنچه را که مشاهده کرده بودید را تقلید نکردید.[۱۸][۱۹]
مراحل چهارگانه یادگیری مشاهده ای
بندورا یادگیری مشاهده ای را شامل چهار فرآیند اصلی می داند:
- فرآیند توجه[۲۰]: برای یادگیری یک عمل، پیش از الگوگیری لازم است فرد بدان توجه داشته باشد. اگر توجه صورت نگیرد، فرآیند یادگیری صورت نخواهد گرفت. هر چه محرک های موضوع، حس های فرد را مورد تحریک قرار بدهد، بیشتر این امر مورد توجه خواهد گرفت و فرآیند یادگیری با سرعت بیشتری آغاز خواهد شد.
- فرآیند یادداری (یادسپاری)[۲۱]: برای اینکه اطلاعات به دست آمده از راه مشاهده مفید واقع شوند باید آنها حفظ گردند. در این مرحله، اطلاعات به صورت نمادی و به دو صورت تجسمی و کلامی در ذهن فرد ذخیره می گردد. آنچه در این مرحله رخ می دهد در ذهن انسان ماندگار می شود و در صورت بازآفرینی، نیرومند خواهد شد.
- فرآیند تولید رفتار[۲۲]: در این مرحله، فرآیند تولید رفتار به طور ارادی و غیرارادی انجام می گیرد. ممکن است شخص اراده انجام آن کار را هم داشته باشیم ولی به علت نداشتن توان فیزیولوژیکی، یادگیری انجام شده به رفتار درست تبدیل نشود.
- فرآیند انگیزش[۲۳]: خیلی وقت ها شده که افراد به حرف ها و اعمال الگو توجه می کنی، اطلاععات را در حافظه نگه می داریم و توان انجام رفتار مطابق آنچه یاد گرفته ایم را نیز داریم، ولی به خاطر نبودن انگیزه، آموخته ها تبدیل به رفتار نمی شود. در این مرحله هست که انگیزش و تقویت پای به میدان می گذارد. اگر یک رفتاری تقویت شود، مرحله چهارم فرآیند یادگیری تکمیل شده و بعدها هم می توان شاهد این دست از رفتارها بود ولی اگر تقویت انجام نگیرد و یا تقویت به صورت ضعیف انجام انجام شود، رفتار به سمت خاموشی خواهد رفت.
به نظر می رسد، تا مرحله دوم آنچه که بخواهیم به عنوان یادگیری مطرح کنیم، صورت گرفته است، و در دو مرحله بعد تجلی آن یادگیری است که در رفتار خود را نشان می دهد.
آسیب های حضور کودکان در ورزشگاه ها
یادگیری کودکان در روایات بسیار مورد اهمیت قرار گرفته است و علت آن ماندگاری آموخته شده در ذهن و قلب کودک است. [۲۴]
یکی از مسائلی که امروزه مورد بحث قرار می گیرد، حضور کودکان و نوجوان در فضایی است که بزرگسالان به راحتی هیجانات و احساسات خود را بر زبان می آورند. این را تجربه کرده اید که وقتی کودکی در مهمانی میان بزرگسالان می نشیند به دقت به حرفهای آن ها گوش می دهد و شما اگر بخواهید حرفهایی بزنید که مناسب سن او نیست، از او می خواهید به اتاق دیگری برود یا با دیگر همسالانی که در مهمانی دعوت هستند، به بازی و گفتگو بپردازد.
کودکان در فضایی که بزرگسالان حضور دارند، به سخنانی که رد و بدل می شود به دقت گوش می دهند، واکنش ها و هیجانات را رصد می کنند و گاه از آن الگوگیری کرده و در رفتارهای خود آن را بروز می دهند. کودکان، دانشمندانی هستند که با مشاهده دیگران و تجربه کردن یاد می گیرند و در رفتارهای خود انعکاس می دهند.
حال می خواهیم به تحلیل روانی کودکان و نوجوانانی که در ورزشگاه های فوتبال و … ای حضور می یابند که افراد به راحتی الفاظ رکیکی را بر زبان می آورند و یا اعمال شنیعی را انجام می دهند که در ذهن کودک و نوجوان هنوز نسبت به آن، قضاوتی صورت نگرفته است.
بیاییم فرآیند بندورا را در مورد یک کودک که در ورزشگاه حضور یافته است با هم مرور کنیم. کودک به خاطر بدیع و نو بودن این الفاظ و رفتارها آنها را مورد توجه قرار می دهد. چرا که این ها برای او جدید است و حس بینایی و شنوایی او به شدت تحریک می شود.
در مرحله یادسپاری، آنها را به راحتی در ذهن خود جای می دهد چرا که نسبت به آنها قضاوتی ندارد و در مرحله بعد، اگر فضایی برای نمایش آن رفتارها یافت شود، و یا در گروه های همسالان، تقویت شود، آن الفاظ و اعمال خشونت گونه را از خود بروز خواهد داد.
جمع بندی سخن
با مقدمه ای که بیان شد و تحلیلی که صورت گرفت می توان بیان داشت که حضور کودکان و نوجوانان در فضاهایی که نظارت کافی و لازم بر سخنان و رفتار بزرگسالان نیست، آسیب های فراوانی را به همراه خواهد داشت و بر اساس نظریه مشاهده کودک و نوجوان، آن ها را در ذهن خود ذخیره کرده و در فضای مناسب، آن سخنان و رفتارها را لباس عمل خواهد پوشاند.
پی نوشت:
[۱] . Learning[۲] . Psychology of Learning.
[۳] . جان دبلیو سانتراک، زمینه روان شناسی، مترجم: مهرداد فیروزبخت، تهران: نشر رسا، پنجم، ۱۳۹۰، ج ۱، ص ۳۷۱.[۴] . Lefrançois[۵] .Theories of Human Learning[۶] . گی آر، لفرانسوا، نظریه های یادگیری اجتماعی، مترجم: سیدیحیی سیدمحمدی، تهران: نشر روان، نهم، ۱۳۹۲، ص ۸.[۷] .نظریه های یادگیری، نظریه هایی هستند برای منظم کردن مشاهدات، فرضیه ها، قوانین، اصول و حدس هایی که درباره رفتار انسان صورت می گیرند.[۸] . Behaviorism[۹] . stimulant[۱۰] . Response[۱۱] . Perception[۱۲] . decision making[۱۳] . Information processing[۱۴] . cognizance[۱۵] . Observational learning[۱۶]. Albert Bandora[۱۷] .حسین زارع، روان شناسی یادگیری، تهران: دانشگاه پیام نور، سیزدهم، ۱۳۹۲، ص ۱۲۳.[۱۸] .همان، ص ۱۴۵.[۱۹] . در روایات ما هم به امر مشاهده و تقلید برای یادگیری سفارش شده است که از جمله این موارد آموزش دادن نمازو حج توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به اصحابشان می باشد. (بحارالانوار، ج۸۲، ص۲۷۹؛ الصراط المستقیم، ج۳، ص۱۹۹؛ عوالی‌اللّئالی، ج۱، ص۱۹۷؛ ج، ۳، ص۸۵؛ متشابه‌القرآن، ج۲، ص۱۷۰؛ نهج‌الحقّ، ص۴۲۳، ۴۲۶ و ۴۴۷.) از همین روی در قرآن کریم، پیامبر را به عنوان الگوی نیکو معرفی می کند. «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کَانَ یرْجُو اللَّهَ وَالْیوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا؛ شما را در شیوه پیامبرخدا الگوی نیکویی است، برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می دارد و یاد خدا بسیار کند.» (احزاب/ ۲۱)[۲۰] . attention process[۲۱] . retentional process[۲۲] .behavioral production process[۲۳] .motivational process[۲۴] . در روایتی از امیر المومنین (علیه السلام) آمده است:«الْعِلْمُ مِنَ الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ؛ یادگیری در کودکی مانند نقاشی و اثر گذاشتن بر روی سنگ است».(بحارالانوار، ج۱، ص ۲۲۴)
نویسنده: محمدحسین افشاری
