پیش کلام
یکی از مطلوبیت هایی که والدین و مربیان به دنبال آن هستند و شاید اصلی ترین دغدغه روانشناسان نیز به شمار آید، تغییر رفتار در کودکان و نوجوانان است. مطلوبی که باعث آن شده است که پیرامون این موضوع پژوهش ها و آزمایش های بی شماری صورت بگیر. در این بخش، تعدادی از روش های تغییر رفتار که می تواند در سبک زندگی به کار گرفته شود، را برای شما بیان کنیم.
تقویت افتراقی
تقویت افتراقی این روش کاربرد فراوانی دارد. در آن به صورت همزمان از دو مفهوم «خاموشی» و «تقویت» به منظور افزایش وقوع رفتار هدف مطلوب و کاهش وقوع رفتارهایی که در رفتار هدف تداخل ایجاد می کند، استفاده می شود.
در جایی از روش تقویت افتراقی استفاده می شود که بنا باشد ابعاد مثبت کاری که در حال انجام است، تقویت گردد یا از طریق خاموشی، ابعاد منفی کار کاهش یابد. با بیانی که از این روش می شود می توان پی به کاربردهای فراوان این روش برد.
در توضیح بیش تر مفهوم تقویت می توان گفت: عواملی است که به دلیل ارتباط با نیازها و لذت های ما چنانچه به کار گرفته شوند، باعث تقویت و افزایش رفتار ما می شوند.
مثال آن تغذیه، تفریح، استراحت، لذت های جنسی و … است که «تقویت کننده اولیه» هستند و با نیازهای ما تناسب دارند. هم چنین می توان از مطالعه یک کتاب خوب، هدیه دادن، تحصیل کردن نیز به عنوان تقویت کننده نام برد. «تقویت کننده ثانویه به مواردی اطلاق می شود که شرطی سازی شده اند و ارزش مند گردیده اند. مثلا پول که در ابتدا ارزش ندارد ولی به واسطه رفع نیاز از انسان، ارزش مند می گردد. تشویق کردن کودکی که کار شایسته ای انجام می دهد، از دیگر مثال های تقویت است. تقویت کننده ها معمولا بعد از رفتار به کار گرفته می شوند.
خاموشی به چه معناست؟
مفهوم خاموشی به این معناست که نه فرد تشویق شود و نه تنبیه گردد و هیچ رفتاری در قبال او انجام نشود. در بسیاری از مواقع، تحقیقات نشان می دهد اثر خاموشی در برابر رفتار اشتباه کودک از اثر تنبیه کردن وی بیش تر است.
رفتار تند در مقابل رفتار نادرست کودک دو ساله، خود موجب توجه به او می شود و چون او مفهوم تنبیه را نمی فهمد، از آن توجه، لذت می برد و آن رفتار را تکرار می کند. اما در صورت خاموشی، این عدم توجه به کاسته شدن از آن رفتار در نوبت های بعدی منجر خواهد شد. مثال همان گونه که اشاره شد، از تقویت برای سبک زندگی می توان کمک های شایانی گرفت.
تکنیک های تغییر رفتار
در این قسمت به برخی از تکنیک های تغییر رفتار پرداخته می شود. سه تکنیک عمده در تغییر رفتار قابل تصور است:
- شکل دهی رفتار
- آموزش مهارت های رفتاری
- تنبیه
۱)شکل دهی رفتار
دومین روش برای تغییر در رفتار، شکل دهی رفتار است. در جایی که بنا باشد رفتار جدید و کاملی در فرد ایجاد شود، از این روش استفاده می شود. در این روش به دنبال گسترش رفتار هدف -که شخص در حال حاضر بروز نمی دهد – هستیم. به عنوان مثال، برای آموزش غذا خوردن با قاشق، به کودک دو ساله یا آموزش نوشتن به کودکان ۴ تا ۵ ساله یا حرف زدن به فرزندی که هنوز سخن گفتن را بلد نیست، از روش شکل دهی رفتار استفاده می شود. هم چنین از این روش، برای حرکات نمایشی دلفین ها، وال ها و سایر حیوانات در سیرکها که پیچیده ترین رفتار را از آنان مشاهده می کنیم، استفاده می شود.
برای شکل دهی رفتار باید مراحلی را گذراند. این مراحل عبارتند از:
مرحله اول) تعریف رفتار هدف: لازم است در ابتدا آن رفتار هدفی که مدنظر است، تعریف شود. مثلا رفتاری هم چون صبحانه خوردن، مشخص و اجزا و مراحل آن تعریف می گردد.
مرحله دوم) شناسایی رفتار شروع ( تقریب اول). باید اولین کار این باشد که رفتار شناسانده شود؛ مثلا کودک بیاموزد در اولین مرحله برای صبحانه خوردن می بایست پشت میز بنشیند. این، تقریب اول است و پس از هر مرحله تقریب و یادگیری آن، باید به سمت مرحله بعدی حرکت کرد.
مرحله سوم) انتخاب تقویت کننده مناسب. پس از انجام هر مرحله از رفتار، باید از تقویت کننده استفاده کرد. این تقویت کننده برای کودک دو ساله ممکن است شکلات یا انجام بازی مورد علاقه او باشد و برای دلفین، ممکن است ماهی که غذای مورد علاقه اوست – باشد. به محض این که رفتار مد نظر انجام شد، بلافاصله باید از تقویت کننده استفاده کرد. برای مثال، به محض آمدن کودک به سمت میز صبحانه، به وی شکلات داده می شود. شش ماه تا یک سال ممکن است یک دلفین، تقویت شود تا رفتار اولیه را یاد بگیرد که این، تقریب اول است.
مرحله چهارم) انجام مراحل شکل دهی با سرعت مناسب. بعد از این مرحله، باید سراغ مرحله دوم رفت که تقریب دوم نام می گیرد. همین طور تقریب سوم و … در مسائل اجتماعی می توان از شکل دهی رفتار، به صورت های مختلف استفاده کرد؛ گاهی به صورت پنهان، گاهی آموزشی، گاهی نمایشی یا به صورت بازی.
هم چنین باید متناسب با سن افراد و نوع رفتار هدف، از تقویت کننده های متناسب و روش های کار آمد مرتبط استفاده کرد تا بتوان سبک زندگی مطلوب را پیاده نمود.
نویسنده: محمدحسین افشاری
