چکیده ی یک مقاله ،فشرده ی یک مقاله است که آن را با حداقل کلمات ممکن معرفی می کند .چکیده ها عمدتاً بردو نوعند :تمام نما و راهنما :نوع معمول در مجلات ،چکیده ی تمام نماست که کامل تر و دقیق تر است .چکیده با دیگر انواع نوشتار تفاوت دارد و نوشتن یک چکیده ی خوب مستلزم آموزش و تمرین است .
مقاله ی حاضر سعی دارد با نگاهی به تاریخچه چکیده نویسی و تعاریف و انوع چکیده ،خواننده را به اهمیت چکیده و چکیده نویسی واقف سازد و فرآیندی عملی را برای نوشتن یک چکیده ی مؤثر معرفی کند

برای نویسنده ای که مقاله ای را می نگارد ،نوشتن چکیده ای برای آن مقاله ،به نظر کاری ساده و پیش پا افتاده می نماید .متأسفانه برخی نویسندگان مقالات ،توجه لازم را به اهمیت چکیده نداشته ،برای نوشتن آن وقت لازم را مصروف نمی دارند و هنگام ارائه مقاله به مجله ،صرفاً برای رفع تکلیف ،چند جمله ای را بدون صرف وقت لازم به روی کاغذ می آورند ؛در حالی که ،چکیده یک مقاله ،معرف مقاله و نویسنده ی مقاله است .در دنیای امروز که با انفجار اطلاعات مواجه ایم ،خواننده ،محقق ناچار به گزیده خوانی است و در این راه قطعاً ابتدا چکیده را می خواند و سپس تصمیم می گیرد اصل مقاله را بخواند یا نخواند ؛لذا لازم است نویسنده توجه کافی به نوشتن چکیده مبذول دارد و در صورت نیاز،برای این کار آموزش ببیند و به تمرین بپردازد زیرا که چکیده نویسی با نگارش معمولی فرق دارد و مستلزم آموزش و یادگیری است (مهدوی ۱۳۶۷).مقاله ی حاضر سعی دارد با نگاهی کلی به چکیده نویسی ،ویژگی های یک چکیده ی خوب را بر شمرد و رهنمودهایی عملی برای نوشتن یک چکیده خوب را در اختیار خواننده بگذارد .

تاریخچه ی چکیده نویسی

چکیده نویسی تاریخی دیرینه دارد .در بین النهرین استادی به خط میخی متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد کشف شده که مطالبی شبیه چکیده همراه آنها بوده است (ویتی ۱۹۷۳).برای دستیابی به مدارک متعدد موجود در کتابخانه ی بزرگ اسکندر ،افرادی همیشه به کار چکیده نویسی مشغول بودند .سلاطین و دولتمردان نیز از دیر باز از چکیده هایی که منشیان آنها از گزارش های مفصل ارسالی تهیه می کردند ،بهره می بردند (مهدوی ۱۳۶۷).
اولین نشریه ادواری چکیده در سال ۱۶۶۵میلادی در پاریس با عنوان Le journal des Scavansبه چاپ رسید .مجلات چکیده در اوایل قرن هجدهم در آلمان و در اواسط همین قرن در انگلستان نیز به تدریج ظاهرگشتند .در قرن بیستم ،با افزایش سریع تعداد مقالات و تخصصی شدن مطالب و نیزالکترونیکی شدن ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات ،چکیده نویسی بسیار گسترده شد .
چکیده نویسی در ایران به شیوه ی نسبتاً نظام یافته ی آن ،برای نخستین بار در مرکز اسناد و مدارک علمی ،مؤسسه تحقیقات و برنامه ریزی آموزشی انجام شد .نخستین مجله ی چکیده در ایران ،در زمستان ۱۳۴۸در زمینه علوم و علوم اجتماعی توسط همین مرکز منتشر شد .چاپ این نشریه تا سال ۱۳۵۰به طور پیوسته و بعد از آن تا سال ۱۳۵۸به صورت پراکنده ادامه یافت و سپس متوقف شد .
گر چه در سالهای اخیر نشریه ای ادواری که مختص انتشار چکیده باشد وجود نداشته ،اما همراهی هر مقاله با چکیده آن در مجلات امری عادی گشته است و عموم مجلات تخصصی علاوه بر ارائه چکیده ی هر مقاله درابتدای آن ،ترجمه ی چکیده ها را به زبان انگلیسی یا زبانی دیگر -بر اساس زبان مخاطب دوم -به خواننده ارائه می دهند :نکته قابل توجه این است که اغلب مجلات ،یکی ازشروط پذیرش مقاله را ارائه چکیده و ترجمه ی آن می دانند .بر این اساس ،آشنایی با مهارت چکیده نویسی برای محقق ،نویسنده امروز امری اجتناب ناپذیر است .

تفاوت چکیده و خلاصه
گر چه ممکن است و خلاصه را به طور کلی در فارسی یکی بدانیم ،اما برای بیان آنچه رد انگلیسی abstractخوانده می شود ،کلمه ی چکیده ازهرکلمه ی دیگری که در این زمینه تصور شود بهتر است و البته امروزه در مجلات تخصصی ،چکیده معادل abstractشمرده شده ،از خلاصه متمایز می گردد .
مساوات(۱۳۶۴)در مقاله خود با عنوان “نکاتی چند درباره چکیده و چکیده نویسی” به تفصیل در این مورد سخن گفته است .در اینجا به برخی از نکات آن اشاره می کنیم :
*خلاصه گاه به معنای مبانی است .خلاصه ی یک موضوع ،یعنی بیان کلیات آن موضوع و حذف جزئیات آن ؛در حالی که گاه چکیده ،ذکر جزئیات یک مدرک علمی اهمیتی خاص دارد .
*درخلاصه ،گاه از مهمترین مباحث صرف نظر می کنند ،اما در چکیده ملزم هستیم که حتماً مهمترین مباحث را منعکس کنیم .
*خلاصه کردن یعنی مطلب با مدرکی را برای گروههایی که از لحاظ سنی ،ذهنی ،علمی و یا فرهنگی در شرایط معینی هستند قابل استفاده کنیم .ولی چکیده برای سهولت در انتخاب و جستجوی مطالب است .
*خلاصه ،از یک کتاب ،گزارش ،یکی از دانشها با بخش معینی از معارف بشری صورت می گیرد در حالی که چکیده به طور عمده ازمقالات صورت می گیرد.

تعریف چکیده
تعاریف متعددی از چکیده ارائه شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم :
*چکیده خلاصه ای است از قسمتهای مهم یک مقاله که به طور مختصر و روشن عرضه شود …(مؤسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی ۱۳۴۸).
*چکیده ی یک نوشتار ،خلاصه ای است که از آن نوشته تهیه می شود و شامل فشرده تمام مطالب مهم آن یا فشرده قسمتهایی ویژه ای یا فهرستی از محتوای آن نوشته و گاهی شامل فهرست اصطلاحات و واژه های کلیدی آن است (موحد ۱۳۵۱)
*چکیده خلاصه کوتاهی است از یک کتاب ،جزوه یا مقاله که نکات اصلی آن را ذکر کرده باشد (اعتمادی ۱۳۵۲)
*چکیده عبارت است از شناخت محتوایی یک مقاله یا یک مطلب و معرفی این محتوا با حداقل کلمات و عبارات ممکن (مساوات ۱۳۵۶).
*چکیده ی یک مدرک ،عبارت است از انتخاب اطلاعات تازه و مفید در آن وبیان این اطلاعات به نحوی که از هر جهت ،تا حد امکان از حشو خالی باشد (مساوات۱۳۶۴)
*چکیده شکل فشرده متنی بلند است که نکات اصلی متن را برجسته می سازد و محتوا را بسیار خلاصه توصیف می کند (کیلبورن ۱۹۹۸).
*چکیده بیان مختصر ولی دقیق محتوای یک سند است (لنکستر ۱۹۹۱).
*چکیده نوعی خاصی از خلاصه سازی است که همراه انواع مختلف مقالات علمی می آید (کلارک ۲۰۰۱)

اهداف چکیده نویسی
انگیزه اصلی تهیه چکیده چیست ؟هدف چکیده کمک به خواننده در ارزیابی مدرک و ارتباط بالقوه آن با موضوع یا موضوعات مورد نظر او می باشد .این مدرک ممکن است یک گزارش ،مجله ،مقاله ،رساله ،یا کتاب باشد .
مهدوی (۱۳۶۷)اداهف مختلفی را برای چکیده نویسی بر می شمارد :
*افزایش خدمات آگاهی رسانی جاری :افراد تحصیل کرده و دانش پژوه همیشه سعی می کنند اطلاعات خود را به روز نگه دارند و با توجه به تعداد زیاد مقالات منتشر شده ،مطالعه همه مقالات میسر و ممکن نیست .چکیده ها در این خصوص نقش مهمی را ایفا می کنند .
*صرفه جویی در وقت :حجم کم و ساختار منسجم چکیده خواننده را قادر می سازد مطلب را در وقت کمتر و با سرعت جذب بیشتری مطالعه کند .
*غلبه بر مانع زبان :مقالات علمی به زبانهای متعددی منتشر می شوند در حالی که یک محقق ممکن است به یک دو زبان مسلط باشد .چکیده های مطبوعات معمولاً به یک زبان بین المللی (معمولاً انگلیسی )ترجمه می شوند و در کنار چکیده زبان اصلی و یا در پایان مقالات ارائه می گردند .
*سهولت جستجو و انتخاب :
راحت ترین راه انتخاب یک مقاله ،موضوع آن است ولی چون موضوع معمولاً به صورت یک عبارت کوتاه نوشته می شود ممکن است مبهم باشد .چکیده در عین کوتاهی ،اطلاعات دقیقی را در بر دارد که در انتخاب مؤثراست .

انواع چکیده ها
چکیده را به انواع مختلفی چون تمام نما،راهنما،آمیخته ،انتقادی ،تلگرافی،سوگرفته ،مؤلف ،آماری و غیره طبقه بندی کرده اند که در اینجا به رایج ترین انواع چکیده ،یعنی چکیده های تمام نما و راهنما خواهیم پرداخت .برای درک بهتر این دو نوع چکیده ،می توانید به نمونه ارائه شده در انتهای مقاله نیز مراجعه کنید .
الف :چکیده تمام نما (informative)
چکیده ی تمام نما یا جامع به طور کلی بهترین ،کامل ترین و رایج ترین نوع چکیده و از نظر تهیه مشکل ترین آنهاست که سعی دارد تا حد امکان کمیت و کیفیت اطلاعات موجود در متن اصلی را ارائه نماید :یک چکیده ی تمام نما فشرده ای از مباحث اساسی و نتایج بدست آمده را ارائه می دهد .استفاده از این نوع چکیده برای تهیه چکیده از مقالات دقیق ،تحقیقی و تخصصی که بر موضوعی واحد متمرکزند توصیه می شود .این نوع چکیده معمولاً طولانی تر از انواع دیگر چکیده هاست ولی طول آن از ۱۰% طول کل متن اصلی تجاوز نمی کند .
ب-چکیده راهنما (indicative)
چکیده راهنما بیشتر برای معرفی موضوع متن اصلی به کار می رود ،صرفاً بر محتوای متن اصلی دلالت دارد و شامل مطالبی کلی درباره متن اصلی است .این نوع چکیده هدف و روش را معرفی کرده ،ولی معمولاًنتایج را در خود ندارد .برای تهیه چکیده از مقالاتی که موضوعات مختلفی را دربردارند نیز از این چکیده استفاده می شود .
معمولاً چکیده راهنما سطحی تر از چکیده تمام نما است و تهیه آن سریعتر وراحت تر است .این نوع چکیده را توصیفی (descriptive)نیز خوانده اند .طول این چکیده معمولاً از طول چکیده تمام نما کمتر است (حدود ۷۵تا۱۰۰کلمه ).

طول چکیده
گر چه نکته مشترک تمامی تعاریفی که از چکیده ارائه شده است تأکید بر اختصار و کوتاهی آن است ،اما در مورد طول یا حجم چکیده نظرات مختلفی وجود دارد .برخی معتقدند نباید از ۱۰۰۰واژه تجاوز و برخی دیگر حد نهایی طول چکیده را ۲۵۰واژه دانسته اند .
برخی صاحب نظران ،طول چکیده را متناسب با طول متن اصلی می دانند و اصرار بیش از حد برهرچه کوتاه تر کردن چکیده را روا نمی دانند و معتقدند این امر موجب می شود چکیده نویس به تعمیم و “کلی گویی “بپردازد (مساوات ۱۳۶۴).البته ،در این صورت نیز ،به لحاظ تأکید بر اختصار ،تأکید می شود که طول چکیده نباید نهایتاً از یک دهم طول نوشته تجاوز کند .
رویکرد دیگری که به طول چکیده وجود دارد ارتباط بین طول چکیده و نوع چکیده است .مهدوی (۱۳۶۷)طول متوسط چکیده تمام نما را ۱۵۰تا ۲۵۰کلمه و طول متوسط راهنما را ۷۵تا۱۵۰کلمه می داند .کیلبورن (۱۹۹۸)طول چکیده توصیفی یا راهنما را حداکثر ۱۰۰و چکیده تمام نما را ده در صد طول مقاله یا کمتر از آن برمی شمارد .لنکستر (۱۹۹۱)،علاوه بر طول متن اصلی و نوع چکیده،به عوامل دیگری نیزچون پیچیدگی موضوع ،تنوع موضوع ،دسترس پذیری ،هزینه و هدف اشاره می کند .

ویژگی های یک چکیده خوب
یک چکیده ،فهرستی از موضوعات مطرح شده در متن مقاله نیست ؛مقدمه هم نیست .چکیده انتخاب جملاتی از متن اصلی و کنار هم چیدن آنها هم نیست .چکیده باید ویژگیهایی داشته باشد که به برخی از آنها اشاره می کنیم :
*یک چکیده خوب باید مختصر ،دقیق و واضح باشد (مهدوی ۱۳۶۷)
*چکیده معمولاً از یک یا دو پاراگراف مستقل و منسجم تشکیل می شود (کیلبورن ۱۹۹۸،کلارک ۲۰۰۱)
*جمله های یک چکیده باید خبری باشند (موحد و میرزاده ۱۳۵۳)
*جمله ها باید ساده باشند .در نوشتن چکیده ،مطلب مورد نظر را باید آسان و رسا بیان و ازبه کار بردن کلمات پر طمطراق خودداری کرد .بعلاوه ،باید از پرنویسی و استفاده از صفتهای غیر لازم ،کلمات مترادف و تکراری احتراز کرد (موحد و میرزاده ۱۳۵۳،کیلبورن ۱۹۹۸)
*جمله های یک چکیده باید تا آنجا که ممکن است کوتاه باشند .جملات بلند ایجاد ابهام می کنند و وضوح چکیده را خدشه دار می سازند
*چکیده باید شامل کلید واژه ها و اصطلاحات فنی و علمی متن اصلی باشد .این کار،درک محتوای چکیده را برای متخصصان و تهیه فهرست موضوعی را برای مجلات چکیده تسهیل می کند و از آنجایی که امروزه ،خیره سازی و بازیابی اطلاعات به صورت الکترونیکی است ،استفاده از کلید واژه ها به جستجوگر کمک می کند سریعتر به موضوع مورد نظر خود برسد (موحد و میرزاده ۱۳۵۳،کیلبورن۱۹۹۸،شامپاین ۲۰۰۵)
*یک چکیده ابداً اطلاعات جدیدی ارائه نمی دهد بلکه صرفاً خلاصه مقاله است (کیلبورن ۱۹۹۸،پراکتر ۲۰۰۶)

ساختار یا محتوای یک چکیده
ساختار یک چکیده و یا به بیانی دیگر بخشهای مختلف یک چکیده تا حد زیادی به نوع متن اصلی وابسته است .بخشهای اصلی یک چکیده عبارتند از :
*معرفی موضوع یا ارائه پیش زمینه در یک یا دو جمله
*ارائه هدف دریک یا دو جمله
*طرح یافته های اصلی در یک دو جمله
*ارائه مهمترین نتیجه در یک جمله (شامپاین ۲۰۰۵،هیوز ۲۰۰۵)
پراکتور (۲۰۰۵)اظهار می دارد خواننده یک چکیده تمام نما باید بعد از خواندن چکیده بتواند به آسانی به سؤالات زیر پاسخ دهد :
*چرا این تحقیق را انجام داده اید ؟
*چه کارکرده اید ؟
*به چه یافته هایی رسیده اید ؟
*کاربرد این یافته ها چیست ؟

فرایند تهیه یک چکیده

اغلب مجلات در ابتدای مجله در بخش پذیرش مقالات به معیارهای مورد نظر خود از یک چکیده نیز اشاره می کنند .بهتر است قبل از آغاز چکیده نویسی این معیارها مطالعه شده ،مورد توجه قرار گیرد .
1.متن مقاله را با قصد چکیده نویسی دوباره بخوانید و
*به دنبال رئوس اطلاعات ارائه شده در مقاله باشید و آنها رابه شکلی برجسته کنید (مثلاً با ماژیک فسفری آنها را مشخص کنید یا شروع وپایان آن را پرانتز بگذارید ).
*اگرخودتان نویسنده مقاله نیستید ،برای شروع ،به سراغ مقدمه و نتیجه بروید چون این دو قسمت بر نکات اصلی تأکید دارند.
*حتی الامکان این اطلاعات را به شکل یک سیاهه ی منظم بنویسید .برای این کار می توانید ازعنوان ها و زیرعنوان ها نیز استفاده کنید.
*فهرستی ازکلید واژه های متن اصلی تهیه کنید.
2.بدون نگاه کردن به متن اصلی ،اطلاعات بدست آمده از متن را به صورت یک پاراگراف منسجم پیش نویس کنید و در انجام این کار :
*صرفاً جملات کلیدی متن مقاله را رو نویسی نکنید.
*متکی به شیوه جمله بندی و واژگان متن اصلی نباشید ،اطلاعات را بابیانی جدید و با استفاده از جملات جدیدی بنویسید.
*تربیت ارائه اطلاعات رادر متن اصلی دنبال کنید و سعی کنید حتی الامکان تمامی کلید واژه ها را در چکیده بگنجانید .
3-پیش نویس خود را بازبینی کنید ،بازبینی کنید ،و بازهم بازبینی کنید و
*اشکالات موجود در نظم (organization)چکیده را تصحیح کنید .
*از صحت ربط دهنده های دستوری اطمینان حاصل کنید .
*اطلاعات زائد را حذف کنید .
*اطلاعات مهم جا افتاده را اضافه کنید .
واژه های زائد و ترکیبات طولانی را حذف کنید .سعی کنید در بیان منظور خود ،از حداقل واژه های ممکن استفاده کنید .
*اشکالات دستوری ،املایی و سجاوندی را تصحیح کنید.
4-متن نهایی چکیده را دوباره بخوانید و حتی الامکان از دوستی کارشناس بخواهید آن را بخواند و چنانچه نواقصی را مشاهده می کند ،صادقانه آنها را به شما یادآور شود.

نتیجه گیری

چکیده نویسی به دلیل ویژگیهای آن از اهمیت بسیاری برخورداراست و نویسندگان مقالات لازم است علاوه بر توجه به ضرورت و اهمیت آن ،با چکیده نویسی آشنا بوده ،در صورت نیاز به آموزش و تمرین بپردازند ونوشتن یک چکیده خوب و مؤثر،کاری دشوار ولی ممکن است .
برای نمونه یک مقاله همراه با چکیده تمام نما و راهنمای آن ارائه می گردد (نقل از نشریه فنی مرکز اسناد علمی ،دوره سوم ،شماره یک و دو ۱۳۵۳،ص۳۶-۲۹)

منبع:نشریه پایگاه نور ،شماره ۱۲