مفهوم شناسی واژه تربیت و نگاه اندیشمندان به این علم

مفهوم شناسی واژه تربیت

واژه «تربیت»[۱] از ریشه «ربو» و از باب تفعیل است؛  چرا که کلمه ناقص، هنگامی که به باب تفعیل برده می شود ، مصدر آنها بر وزن تفعله می شود . مانند : تربیه ، تزکیه ، تحلیه و …[۲]

اینگونه که از سخن اهل لغت برمی آید، در این ریشه به نوعی می توان معنای  زیادت و رشد را یافت و در موارد مختلف استعمال خود نیز این معنا را دارد .

عرب زبانان به تپه « رَبوَه» می گویند ، چرا که نسبت به سطح زمین برآمده تر است [۳]، نفس زدن را «ربو» می گویند چرا که به هنگام نفس کشیدن سینه برآمده می شود [۴]و نیز « ربا » را بدین نام نهاده اند از آن روی که بر مال، افزوده می شود . [۵]

خلیل بن احمد فراهیدی، از لغت شناسان قرن دوم، در مورد معنای لغوی این واژه قائل است که ریشۀ آن به معنای زیادت هست ، به عنوان نمونه وقتی می گوییم : رَبَا الجرح و الأرض و المال و کل شی‏ء یَرْبُو رَبْواً  هنگامی است که بدان افزوده شود و بیش از این مطلبی را بیان نمی دارد .[۶]

راغب اصفهانی، در کتاب مفردات ألفاظ القرآن‏ در معنای این لغت همان سخن العین را آورده است و در کنار آن به بیان قولی نیز قایل شده است که اصل این کلمه از ( ربب ) می داند که یک حرف آن برای تخفیف در لفظ به حرف (ی) تبدیل شده است. [۷]

او در بیان معنای «رب» اینگونه آورده است : «الرَّبُ‏ فی الأصل: التربیه، و هو إنشاءُ الشی‏ءِ حالاً فحالاً إلى حدِّ التمام‏.»[۸]

نکته مهم در معنایی که راغب اصفهانی در کتاب خویش آورده است، تدریجی بودن تربیت است که امری است قابل توجه و بسیار مهم.

صاحب کتاب معجم مقاییس اللغه – ابن فارس-  در کتاب لغت خویش نیز قائل است که تربیت از ریشه ( ر ب ی ) بوده و دارای یک اصل واحد معنایی است و می توان معنای زیاده، نما و علو را از آن به دست آورد . [۹] به همین دلیل او قائل است عرب زبانان به مکان مرتفع «ربوه» و «الربوه» می گویند . [۱۰]

ابن منظور نیز این واژگان را به معنای زیاده و رشد دانسته است . [۱۱]

اما جامع سخن را می توان در کلام علامه مصطفوی ; دید؛ ایشان پس از بیان گفتارهای مصباح اللغه ، معجم مقاییس اللغه و لسان العرب ، اصل واحد یا همان گوهر معنایی در این ماده را تورم همراه با زیاد شدن دانسته است ، بدین معنا که شی در خودش متورم شده و بدان وسیله برای او فضل و زیاده حاصل شده است.[۱۲]

او قائل است که دیگر معانی لغوی که لغت دانان برای این ریشه بیان داشته اند ، اصل آن نبوده بلکه شباهتی به این ریشه دارد و از آثار و لوازم آن می باشد همچون معنای: زیادت ، فضل ، نمو ، الطول ، العظم ، الزکاء و …

در اینجاست که فرق ریشه «ربو» با «ربب» و «ربا» مشخص می شود و آن این است که « ربا» به معنای علا و طال است و «ربب» به معنای سوق دادن و جهت دادن او به سوی کمال است . [۱۳]

حاصل سخن آن است که آنچه در معنای این ریشه بتوان به عنوان معنای لغوی آن بیان نمود، همان افزودن و رشد و یا تورم دورنی است.[۱۴]

جدای از ریشه یابی واژه تربیت، لازم است مطلبی کوتاه در مورد واژگان «تربیت»‌ نیز گفته شود . تربیت از باب تفعیل بوده است و تفعیل در علم صرف دارای معانی : تعدیه ، تکثیر ، سلب ،‌تدریج ، ضد معنای باب افعال و نیز معنای ثلاثی مجرد گفته شده است . [۱۵]

به نظر می آید در مورد تربیت ومعنای این باب که وقتی به این واژه، هنگامی که در باب تفعیل به کار برده می شود همان معنای تعدیه و یا به احتمال بیشتر، در معنای تکثیر باشد .

دلیل بر معنای تعدیه آن است که اولاً معنای غالبی این باب است و نیز «ربو» خود معنای لازمی را درخود جای داده است و از آن رو که تربیت یک امری است که مقابلی به عنوان متربی دارد و در مورد غیر صورت می گیرد، این معنا از تمامی معناهای مقابل متناسب تر است .

۱.۲.۲.۲: تربیت  در اصطلاح

در تعریف تربیت، لازم است که دسته بندی ای صورت گیرد و آن این است که در تعریف تربیت، باید بین نگاه اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان، تفکیک قایل شویم.

این مطلب بدان دلیل است که نگاه دینی به تربیت باعث شده مبانی ، روش ها ، غایات و اهداف تربیت در نزد معتقدین به دین با دیگر گروه ها تفاوت هایی قابل توجه بوجود بیاورد که ممکن است در نگاه اول مورد توجه قرار نگیرد ولی وقتی با دقت بیشتر بدان نگریسته شود این تفاوت بسیار چشمگیر و مورد توجه است .

یکی از مهمترین تفاوت های قابل ذکر در این مورد این است که در روش های تربیتی در اندیشه غیردینی ،‌غالبا از روش های بیرونی استفاده می کنند . منظور از روش های بیرونی ،‌روش هایی است که از بیرون بر تربیت شونده تاثیر می گذارند و در این بین به فطرت که ودیعه ایست در اندرون انسان توجهی ندارند .

به عنوان نمونه باندورا معتقد است که یادگیری بر اساس تاثیرات فیزیولوژیک و تجربه است و نقش عامل فطری را در تعلیم و تربیت قبول ندارد. [۱۶]

اندیشمندان اسلامی، قائل هستند اصل تکلیف و نیز عقل و اراده آدمی نشان از آن دارد که انسان تربیت پذیر است[۱۷] و جبر تاریخ و اجتماع نمی تواند اصل تربیت پذیری او را از بین ببرد.

هدف از تربیت در نگاه دین عبارت است از : رشد [الهی]، طهارت، حیات طیبه، عبادت، تقوی، قرب، رضوان، تزکیه و تهذیب،[۱۸] اصلاح رابطه انسان با خودش ، طبیعت ، جامعه ، تاریخ و … . [۱۹] و همین مطالب را می توان در اندیشه دانشمندان مسلمان و یا معتقد به ادیان الهی دید.

در ابتدا به تعریف تربیت در نزد قدما خواهیم پرداخت و سپس تعاریف اندیشمندان اسلامی و غیر اسلامی را بیان خواهد شد.

۱.۱.۲.۲.۱: تربیت در نزد دانشمندان اعصار گذشته

علت قرار دادن این دسته بندی به صورت مجزا این بوده که در نزد قدما، می توان مواردی را یافت که در تعریف و نیز کارآیی اخلاق و تربیت خلط شده است و این تعاریف بدین دلیل بیان شده است که نگاه قدما به امر تربیت مورد غفلت قرار نگیرد.

افلاطون(۳۴۶-۴۲۷ ق.م) در تعریف تربیت گفته است : تعلیم و تربیت عبارت است از کشف استعدادهای طبیعی و شکوفا ساختن آنها. [۲۰]

ارسطو(۳۲۲-۳۸۴ ق.م) نیز تربیت را مجموعه ای از اعمالی دانسته است که به وسیله خانواده یا دولت برای ایجاد فضایل اخلاقی و مدنی در افراد صورت می پذیرد دانسته است. [۲۱]

در میان اندیشمندان اسلامی که در قدیم می زیسته اند،  برای تربیت نیز تعاریفی بیان شده است . فارابی (۲۶۰-۳۳۹ ه.ق) در تعریف تربیت بیان داشته است که : تعلیم و تربیت عبارت است از هدایت فرد به وسیله فیلسوف و حکیم برای عضویت در مدینه فاضله به منظور دستیابی به سعادت و کمال اول در این دنیا و کمال نهایی در آخرت. [۲۲]

ابن سینا (۳۷۳ یا ۳۶۳ – ۴۲۸ ه.ق) در تعریف تربیت گفته است : تعلیم و تربیت عبارت است از برنامه ریزی و فعالیت محاسبه شده در جهت رشد کودک ، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی برای وصول انسان به کمال دنیوی و سعادت جاویدان الهی. [۲۳]

از میان آرای تربیتی غزالی (۴۵۰-۵۰۵ ه.ق ) نیز می توان در تعریف تربیت این را به دست آورد که او قائل بوده است ، تربیت از نوعی تدبیر نفس و باطن از طریق اعتدال بخشی تدریجی به قوا و تمایلات به وسیله معرفت ، ریاضت و استمرار برای نیل به انس و قرب الهی به دست آورد. [۲۴]

۱.۲.۲.۲.۲: تربیت در نگاه اندیشمندان اسلامی

برخی از تعاریفی که از سوی دانشمندان مسلمان در عصر حاضر بیان داشته اند عبارت است از:

الف) استاد مطهری; در تعریف تربیت اینگونه بیان می دارد : تربیت عبارت است از پرورش دادن، یعنى استعدادهاى درونى‏اى را که بالقوّه در یک شى‏ء موجود است به فعلیّت درآوردن و پروردن. و لهذا تربیت فقط در مورد جاندارها یعنى گیاه و حیوان و انسان صادق است و اگر این کلمه را در مورد غیرجاندار به کار ببریم مجازاً به کار برده‏ایم، نه اینکه به مفهوم واقعى، آن شى‏ء را پرورش داده‏ایم.[۲۵]

ب) تربیت عبارت است از عملی که قوای جسمانی و روانی و عقلی انسان را شکوفا ساخته تا آن قوا با نظام و سازمان ویژه ای با استمداد از درون و متبری و به مدد کوشش های او به میزان توانایی و استعدادهای خود رشد و پیشرفت نماید. [۲۶]

ج) تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود. [۲۷]

د) تربیت عبارتست از فرآیند اثرگذاری و اثرپذیری که میان مربی و متربی به منظور ایجاد صفتی یا تغییر و اصلاح در شخصیت متربی برقرار می شود. [۲۸]

ه) استاد مصباح نیز در گفتگویی که در عنوان تربیت دینی با ایشان انجام شده بود ، تربیت را اینگونه تعریف کرده اند : تربیت ، فراهم کردن زمینه هایی است برای اینکه استعدادها و نیروهای یک موجود رشد کند تا بتواند از این نیروها برای رسیدن به کمال خودش بهره مند شود.[۲۹]

و با این نگاه برخی از همین اندیشمندان تربیت اسلامی را اینگونه تعریف کرده اند:

الف) تربیت اسلامی یعنی پرورش همه جنبه های فکری و عاطفی و جسمی و اجتماعی شخصیت اسلامی و ساماندهی رفتارهای او بر اساس مبانی و دستورهای اسلامی برای تحقق هدف های اسلام در زمینه های گوناگون زندگی. [۳۰]

ب) تربیت اسلامی یعنی شناخت خدا به عنوان رب یگانه انسان و جهان برگزیدن او به عنوان رب خویش و تن دادن به ربوبیت او و تن زدن از ربوبیت غیر.[۳۱]

ج) تربیت اسلامی عبارت است از شکوفایی استعدادهای خدادادی در هر انسان، به منظور ایجاد اعتدال در زندگی و با قصد رسیدن به اهداف و کمال مطلوب مورد نظر خداوندی. [۳۲]

سخن جامع در تعریف اصطلاحی تربیت در نزد اندیشمندان اسلامی، به فعلیت رساندن استعدادهای ذاتی است که خدا در انسان به ودیعت نهاده و با استفاده از عقل و نقل می توان آنها را از بالقوه به بالفعل تبدیل و نمایان کرد.

نکته مهم در این میان این است که تعریف نخست از تربیت اسلامی به گونه ای کامل تر از دو تعریف دیگر است و آن توجه دادن به منبع برای استخراج روش های تربیت است که آن را مبانی اسلامی معرفی کرده است؛ چرا که تعاریف دیگر در اصل به گونه های خاصی از تربیت اشاره دارد و نمی توان آن را خاصِّ تربیت اسلامی نامید.

۱.۲.۲.۲.۳: تربیت در نگاه اندیشمندان غیر مسلمان

در میان اندیشمندان غیر مسلمان تعاریف زیر برای تربیت، بیان داشته اند:

جان دئویی: تربیت، مجموعه فرایند‌هایی است که از راه آنها، گروه یا جامعه ـ چه کوچک و چه بزرگ ـ توانایی‌ها و خواسته‌های خود را به اعضا و نسل‌های جدید منتقل می‌کند تا بقا و رشد پیوسته خویش را تضمین کند.[۳۳]

امیل دورکیم: تربیت آن کارکردی است که در طی آن، نسل بالغ، رسیده و تربیت یافته، بر نسلی که هنوز برای زندگی به اندازه کافی پختگی نیافته است، اثر می‌گذارد و هدف از آن، برانگیختن و گسترش حالات جسمی، عقلی و اخلاقی متربی است.[۳۴]

اتحادیه بین المللی پرورش نو [۳۵]: تربیت، فراهم کردن زمینه رشد کامل توانایی‌های هر کس ـ در حد توان ـ به عنوان فرد و نیز عضو جامعه‌ای مبتنی بر همبستگی و تعاون است؛ تربیت از تحول اجتماعی جدا نبوده، بلکه خود یکی از نیرو‌های تعیین کننده آن است.[۳۶]

روسو: تربیت، هنر یا فنی است که به صورت راهنمایی یا حمایت و هدایت نیروهای طبیعی و استعداد‌های متربی و با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق می‌پذیرد. از نظر او تربیت، فرایند پرورش متربی در گستره استعداد‌های مادرزادی است. [۳۷]

کانت: تربیت، پرورش و تأدیب و تعلیم توأم با فرهنگ است که در پی کامیابی متربی در جامعه آینده است؛ جامعه‌ای که به مراتب از جامعه کنونی برتر است.[۳۸]

آنچه در اینجا مشخصا وجه تفاوت تربیت در نگاه این دسته از اندیشمندان است ،‌تفاوت در روش ، غایت ومبانی است که از تعاریف بیان شده قابل مشاهده است.

در جمع بندی تعاریف تربیت می توان گفت که در تمامی تعاریف توجه به استعداد و زمینه ها شده است که بیانگر کارآیی تربیت در صورت وجود استعداد است و چنانچه زمینه تربیت وجود نداشته باشد این امر به سرانجام نخواهد رسید.