حقوق «مادر» در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)

مقدمه

مادر، مهم ترین رکن هر خانه و خانواده ایست که وجودش بنیان کننده ساختار خانواده است. اگر مادر نبود، خانه و خانواده ای نبود و بودنش در کنار پدر هست که ادامه نسل را امکان پذیر می کند و آرامشش، آرامش بخش خانه و خانواده است.

هیچ مکتب فکری ای را نمی توان یافت به جایگاه زن نپرداخته باشد و در مورد آن سخنی به میان نیاورده باشد. برخی از این مکاتب، جایگاه زن را بسیار پست و حقیر دانسته اند و برخی دیگر به مانند مکتب اسلام، جایگاه بالایی را برای زن به خصوص مادر بیان داشته اند. از همین روی لازم است جایگاه حقیقی مادر به عنوان رکن اساسی در زندگی انسان، به درستی شناخته و مورد تمجید و ستایش قرار بگیرد و سعی در ادای حقوق او شود.

جایگاه مادر در قرآن کریم

بارداری و شیردهی دو مقطع مهم در نقش مادری است که زحمات بسیاری را برای مادر به همراه دارد. دوران بارداری، دورانی است که فرزند در درون رحم مادر همراه اوست و از شیره جان او تغذیه می کند و سختی ها بسیاری را برای او به همراه دارد. خداوند متعال در سی و یکمین سوره قرآن کریم، آیه ۱۴ اینگونه بیان می دارد: «و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا علی وهن؛  ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با زحمت روی زحمت حمل کرد». به خاطر داشتن ویژگی های خاصی که در این دوران هست، خدای متعال بدان اشاره کرده است. با اندک تامل و مشاهده ای می توان فهمید، یک زن در این دوران چه سختی ها و مشقت هایی را تحمل می کند تا فرزند خویش را سالم به دنیا بیاورد و ذره ای به جسم و روان او آسیب نرسد. در این دوران بسیاری اندام و اعضای مادر دخیل هستند تا او را در رحم به درستی حفظ کنند و از آسیب ها به دورش نگاه دارند.

تولد فرزند، دوره رهایی از سختی ها نیست. باز دورانی است که مادر در آن دوران سختی های بسیاری را تحمل می کند. یکی از این سختی ها، شیردادن فرزند است که باید در آن بسیاری از مسایل بهداشتی و معنوی را رعایت کرد. توجه به  زمان شیر دادن تا خوردن لقمه حلال باید توسط مادر مورد اهمیت قرار بگیرد. این دوران آنگونه مورد اهمیت بوده است که خدای متعال در قرآن کریم بدان اشاره کرده است: «والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین؛ مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند.»[۱]

کودکانی که از شیر مادر تغذیه می کند دارای تن و روان سالم تری نسبت به دیگر کودکان هستند. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه شده اند، نسبت به سایر نوزادانی که تغذیه دیگری همچون شیر خشک دارند، از هوش بیشتری برخوردارند. بسیاری از ویتامین هایی که برای بدن کودک لازم شمرده می شود در شیر مادر وجود دارد، در حالیکه این موارد در تغذیه های دیگر و به خصوص شیر خشک وجود ندارد و همین امر باعث می شود این کودکان بیشتر در معرض بیماری ها قرار بگیرند. احتمال ابتلا به اسهال و استفراغ به دلیل استفاده از شیشه شیر یکی دیگر از آسیب های تغذیه به غیر شیر مادر است. 

تغذیه با شیر مادر سبب می شود که نوزادان با طعم های مختلف آشنا شوند زیرا هر غذایی که مادر مصرف می کند طعم خاصی را در شیر او ایجاد می کند و به این طریق نوزادان با طعم های مختلف آشنا می شوند بنابراین نوزادان تغذیه شده با شیر خشک همواره یک طعم را تجربه می کنند و به سختی به طعم غذاهای مختلف عادت می کنند. اینها بخشی از فواید تغذیه با شیر مادر است.

جایگاه مادر در احادیث اهل بیت (علیهم السلام)

در متون اسلامی، اهمیت زیادی به مقام مادر و جایگاه او در زندگی انسان داده شده است، این امر تا جایی پیش رفته است که نیکی به مادر مقدم بر نیکی بر پدر شده است. شیخ حر عاملی در کتاب «تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَه إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَه» معروف به «وسائل الشیعه» بابی را با عنوان «باب استحباب الزیاده فی بر الام علی بر الاب» اختصاص داده است.[۲]

روایت های بسیاری را می توان در این مورد یافت. از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است: «جاء رجل الی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فقال: «یا رسول الله! من ابر؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: اباک؛ مردی خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! به چه کسی نیکویی کنم؟». فرمود: «به مادرت»، عرض کرد: «بعد از او به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، بار سوم عرض کرد: «بعد ازاو به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، در چهارمین بار که این سؤال را تکرار کرد فرمود: به پدرت.»[۳]

از امام سجاد (علیه السلام) اینگونه نقل شده است که فرمود: «مردی به حضور حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شده و بیان داشت: ای رسول خدا! من مردی گنه کار و آلوده به معصیت هستم و از انجام هیچ گناهی فروگذاری نکرده ام، آیا امید آمرزش برایم هست؟
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: آیا پدر و مادرت زنده هستند؟ مرد گفت: فقط پدرم زنده است . پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: برو با او خوشرفتاری کن . آن مرد رفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از رفتن او زیر لب زمزمه می کرد که: ای کاش مادرش زنده بود!»[۴]

در بررسی کلی روایات می توان وظایفی که انسان در مورد مادر بر دوش خود دارد را به دو دسته: حیات مادر و پس از مرگ مادر تقسیم کرد. نیکی و احسان به والدین، قدرشناسی، نگاه مهرآمیز و به دست آوردن رضایت ایشان، وظیفه هایی است که در دوران حیات بر دوش فرزندان است و زیارت مزار مادر، قرائت قرآن، انجام اعمال نیک به نیت مادر از جمله وظایفی است که پس از مرگ او بر دوش فرزندان می باشد. این وظایف، در مقایسه با زحماتی که مادر برای رشد جسمی و معنوی فرزند می کشد، بسیار ناچیزست.

حقوق مادر در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)

یکی از متونی که به حقوق مادر اشاره شده است، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) می باشد که در بخش حقوق خویشاوندان در کنار دیگر حقوق (حق پدر،فرزند و برادر) بدان اشاره شده است.

وَ اَمَّا حَقُّ اُمِّکَ فَاَنْ تَعْلَمَ اَنَّهَا حَمَلَتْکَ حَیْثُ لَا یَحْتَمِلُ اَحَدٌ اَحَداً

(و اما حق مادرت این است که بدانی او آنگاه که هیچکس حمل کسی را بر دوش خود نمی‌پذیرفت، تو را بر دوش خود کشید)
دانستن حق و حقوق دیگران اولین مرحله برای ادای حقوق است. کسی که معرفت و آگاهی به حقوق دیگران نداشته باشد، قدمی برای احقاق آن بر نمی دارد. پس قدم اول این است که حقوق حقیقی دیگران به درستی شناخته شود. بهترین منبع هم برای شناخت این حقوق، سازنده انسان و نظام خلقت است. اوست که عالم را خلق کرده است و به درستی می داند که چه چیز درست است و چه چیز نادرست. چه چیز افراط است و چه چیز تفریط. اگر انسان از یک منبع معصوم این آگاهی و معرفت را کسب نکند، ممکن است به دام افراط و تفریط بیفتد و از حد تعادل خارج شود.

امام سجاد (علیه السلام) در این فراز اشاره به اولین آگاهی ای می دهند که انسان باید در مقابل مادر خویش بدان دست یابد. یگانه کسی که او را بر دوش کشید، سختی های جسم و روح او را به خود خرید و در وجود خویش جای داد، مادر بود.

وَ اَعْطَتْکَ مِنْ ثَمَرَهِ قَلْبِهَا مَا لَا یُعْطِی اَحَدٌ اَحَداً

(و از میوۀ دلش به تو داد آن هنگام که کسی به تو چیزی از خویش نمی‌داد)
تغذیه کودک از شیره جان مادر است. کودک در دورانی که در رحم مادر مهمانست برای تامین نیازهای جسمی خود به اکسیژن و مواد غذایی و پادتن های ضد بیماری و دفع مواد زائد نیاز دارد که همه این موارد از طریق جسم مادر انجام می گیرد که همین موارد سختی های بسیاری را برای جسم مادر به همراه دارد و آنچه همه اینها را بر مادر آسان می کند، به دنیا آمدن فرزند سالم و صالح است. این مواد مورد نیاز برای جنین از داخل عضوی که متصل به رحم مادر است و از طریق طنابی با جنین در ارتباط است، به جسم کودک منتقل می شود. در این مدت ۹ ماهه یا کمتر، مادر ناگزیر است بسیاری از خواسته های غذایی خود را به کنار نهد و آن چیزی را بخورد که نیاز کودک است.

وَ وَقَتْکَ بِجَمِیعِ جَوَارِحِهَا

(و با تمام اعضایش از تو مراقبت کرد)
سختی هایی که مادر برای رشد جسمی و تربیت روانی کودک می کشد، صرفاً به دوران جنینی کودک محدود نمی شود. سختی های رشد او و تربیتش قصه ادامه داری است که تا دوران نوجوانی به گونه ای و پس از آن به گونه ای دیگر ادامه دارد. مادر اولین کسی است که برای رشد کودک و توان روانی او از جسم و روان خویش مایه می گذارد.این صرف جسم و روان، به گونه ای وقف تمام وجود خویش برای این اموری است که نام برده شد. بعد از این فراز، امام سجاد (علیه السلام) به بیان نمونه هایی از این موارد می پردازند:

وَ لَمْ تُبَالِ اَنْ تَجُوعَ وَ تُطْعِمَکَ

(او باکی نداشت که خود گرسنه بماند ولی تو را غذا بدهد)

وَ تَعْطَشَ وَ تَسْقِیَکَ

(و نیز خود تشنه بماند ولی تو را سیراب نماید)

وَ تَعْرَى وَ تَکْسُوَکَ

(خود چیزی برای پوشش نداشته باشد ولی تو را بپوشاند)

وَ تَضْحَى وَ تُظِلَّکَ

(خود در آفتاب بماند ولی تو را در سایه نگه دارد)

وَ تَهْجُرَ النَّوْمَ لِاَجْلِکَ

(او به خاطر تو بی خوابی کشید)

وَ وَقَتْکَ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ

(و تو را از گرما و سرما محافظت کرد)

لِتَکُونَ لَهَا

(تا تو برای او باشی)
همه زحمات مادر برای آن است که تو برای او باشی، تو حاصل زحمات او تا بار محبت خویش را بر دوش تو بگذارد و تو نیز به او محبت کنی. بعد از آگاهی به زحمات مادر، تنها حقی که امام سجاد (علیه السلام) بدان اشاره می کنند این است که برای مادرت باشی. تو نیز باید خود را وقف او کنی. دورانی که او به تو نیاز دارد، خواهد رسید و ناتوانی او را به مانند نوزادی خویش در او خواهی دید. آن زمان است که تو باید خود را وقف او کنی و در راه سلامتی جسمی و روانی از هیچ امری دریغ نکنی. آن افرادی که خانه های خود را از وجود سالمندان بی برکت می کنند و مادر و پدر خویش را به آسایشگاه های سالمندان می برند، همان افرادی هستند که حقوق ایشان را ضایع کرده اند و آنگاه که والدین به ایشان نیاز داشتند، آنها را رها کرده و به امور خویش رسیده اند.

سالمندان مایه برکت زندگی هستند، دعای خیر ایشان است که کارهای بسیار سخت را برای فرزندانشان ساده می کنند و گره های کور زندگی را به راحتی با دستان رنجور خویش باز می کنند. از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره نقل شده که فرمودند: «رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَکَ أَبَوَیْهِ عِنْدَ الْکِبَرِ فَلَمْ یُدْخِلَاهُ الْجَنَّه؛ خوار بادا (و خاک بر بینی) آن کس که پدر و مادرش نزد او پیر شوند و او را به بهشت نبرند».[۵]

در روایتی در مورد دعای والدین از امام علی (علیه السلام) اینگونه نقل شده است که فرمودند: «أربَعهٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَهٌ: الإمامُ العادلُ لرعیَّتِهِ و الوالدُ البارُّ لولدِهِ و الولدُ البارُّ لوالدِهِ و المظلومُ؛ دعاى چهار گروه رد نمى شود: (اول) دعای پیشواى دادگر در حقّ ملّتش. (دوم) دعای پدر صالح در حقّ فرزندش. (سوم) دعای فرزند صالح در حقّ پدرش و (چهارم) دعای ستمدیده».[۶]

فَاِنَّکَ لَا تُطِیقُ شُکْرَهَا  اِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِیقِهِ.

(از این رو توان سپاس گزاری از او را نداری جز با کمک گرفتن و توفیق خواستن از خدا.)
در نهایت همه این مطالبی که گذشت، امام سجاد (علیه السلام) بیان می دارند که تو، توان قدردانی تمام آن زحمات را نداری مگر آنکه از خدای متعال یاری بجویی و او توفیق آن را به تو دهد. مادر در راه رشد جسمی و معنوی تو، تمام وجود و جوانی خویش را صرف کرد و تو توان این کار و همت آن را نداری. مادرست که حاضرست برای فرزندش جان خویش را مصرف کند. پس بهترین کار این است که از خدای متعال توفیق این کار را طلب کنی و از او بخواهی تو را قدردان نعمت آنها قرار دهد.  

پی نوشت:

[۱] .سوره مبارکه بقره، آیه ۲۳۳.[۲] . شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، کتاب النکاح، ابواب احکام الاولاد، باب ۹۴، ح ۱. [۳] . همان.[۴] . حسین محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۸۰ .[۵] . بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۸۶.[۶] . الإرشاد، ج ۱، ص ۳، ح ۴.

نویسنده: محمدحسین افشاری