آغاز سخن
شیطان دشمن قسم خورده انسان است که به هر راهی دست می اندازد تا انسان را گمراه کند و در مقابل خداوند در قرآن کریم که بر پیامبرش نازل کرد، دستوراتی را بیان فرموده تا انسان بتواند با وسوسه های ابلیس مقابله نماید و خود را از گناه دور نگه دارد.
یکی از این دستورات آیه ۱۲ سوره حجرات است که به انسان می گوید از گمان دوری نماید و از آنجا که بسیاری از گناهان ریشه در ظنون آدمی دارد و ظن سوء می تواند آدمی را به تباهی و فساد بکشاند تحقیق در این رابطه ضرورت میابد و از همین جهت تحقیق حاضر پس از بیان سوء ظن به انواع آن می پردازد و به گناهانی که از این صفت رذیله نشاءت می گیرد و در این آیه به صورت کلی بیان فرموده ، اشاره می کند و در پایان راه علاج این بیماری روحی را بیان می کند.
تفکر انسان
مهمترین ویژگی انسان تفکر اوست و تفکری دارای ارزش است که از ویژگی یقین برخوردار باشد و انسان باید سعی نماید که جز از طریق یقین دست به کاری نزند . اما در برخی شرایط انسان نمی تواند به چنین درجه ای دست یابد و در مرحله گمان می ماند. در اینجا اگر گمان شخص به سمت حسن و خوبی های موضوع رود حسن ظن و اگر به سمت سوء و بد موضوع باشد برای وی سوء ظن حاصل می شود که نکوهیده و ناپسند می باشد از همین جهت آیه ۱۲ سوره حجرات به انسان هشدار می دهد که از گمان بپرهیزد زیرا در برخی موارد انسان به خاطر گمان دچار گناه می شود و از آنجا که گمان بد ریشه بسیاری از گناهان است برسی این ویژگی ناپسند، یعنی سوء ظن ضرورت م یابد. در اینجا ابتدا به بیان و توضیح این ویژگی ناپسند و سپس به انواع و اثرات آن می پردازیم و نیز راه درمان آن را بیان می کنیم .
تعریف سوء ظن
سوء در لغت به معنی بدی و و ظن نیز به معنی گمان می باشد و زمانی که این دو واژه در کنار هم قرار گیرند آن را به حالتی گویند که برخاسته از خبث طینت و نفس شریر است، که دارنده آن به همه چیز حتی نزدیک ترین افراد بد بین است.[۱]
آن کس که به چنین رذیلتی مبتلاست گویا عینکی سخت تیره بر چشم نهاده و عالم را تنها و تنها سیاه می بیند. چنین اشخاصی نه تنها کردار دو وجهی را تنها بر وجه زشت آن حمل می کنند بلکه سخنان و کردار شایسته را نیز تیره و تار دیده و هیچ بهره ای از زیبایی و نیکی در آن مشاهده نمی کند.
نهایت اینکه این رذیلت ضد حسن ظن است و همانگونه که وقتی کسی حسن ظن دارد، از جهت بدی باز می ماند فردی هم که بد گمان است از جهت خیر و خوبی باز می ماند و از آنجا که معمولا انسان نیمه خالی لیوان به چشمش می آید بیشتر دچار سوء ظن می شود.
نکته قابل توجه اینکه این بیماری هر لحضه در ذهن مبتلایان شدت گرفته و هیچگاه در حدی متوقف نمی شود[۲] و شاید هم به همین دلیل است که خداوند در سوره حجرات می فرماید از گمان دوری کنید چراکه بسیاری از آنها گناه است . این زذیلت نیز مراتب و انواعی دارد که هر کدام به نوع خود گناهان بزرگی را بدنبال می آورد که عبارت است از:
انواع سوء ظن
۱ـ سوء ظن به خدا
این نوع از سوء ظن بدترین انواع آن بوده و تنها نادانان ، منافقان و مشرکان بدان گرفتار می شوند. در این مورد قرآن کریم به صراحت بیان فرموده که عذاب بدی در انتظار این گروه می باشد:
«و یُعَذِبَ المنافقِینَ وَ المنافقات و المشرکینَ و المشرکات الظانینَ بالله ظنَّ السُّوء و غضِبَ الله علیهم دائّرَه السُّء و غَضِبَ الله عَلَیهِم دائرهُ السوء و غضِبَ الله علیهِم وَ لَعنَهم أَعَدَّ لَهُم جَهَنَّمَ و ساءَت مصیراً [۳]؛ و مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک که بر خدا بد گمان اند عذاب کن. . بر گردشان بدی حلقه زند و خدا بر آنان خشم گرفت و لعنتشان کرد و لعنتشان کرد و جهنم را برایشان آماده کرد و جهنم بد سرانجامی است.»
مهمترین مشکلی که از این رذیلت برای انسان حاصل می شود آنست که تکیه گاه آدمی در مشکلات و مصائب را از انسان سلب کرده و قدرت مبارزه با ناخواستنی ها را از او می گیرد شک در عدل الهی که سر انجان به کفر ختم می شود نیز در این راستا قرار دارد.[۴]
انواع سوءظن
۱. سوء ظن به عالم هستی
آلودگان به این رذیلت عالم هستی را که مظهر رحمت الهی است را شوم و ناپاک می بینند و به نوعی گرفتار ناشکری می شوند چرا که زیبایی های هستی را زشت و محسنات آن را ناپسند می شمارند.[۵]
۲. سوء ظن به خویشتن
این گونه از سوء ظن نیز خود بر دو گونه است:
گمان ضعیف بر خویشتن داشتن، که خود را جاهل ناتوانی فرض کند که امکان تحصیل علم و قدرت در او نیست. این خود در شمار دام های شیطان است تا انسان ها را به زنجیر کشد. امروزه دولتهای بزرگ در کار استعمار دولت ضعیف، از همین راه بهره می برند؛ گویا حیات دولت های کوچک تنها به وجود آن دولت ها بسته است و اینان را توان حرکت و رسیدن به مدارج برتر نیست.
قرآن کریم نیز با اشاره به همین مطلب می فرماید:
«إنَّ فِرعون عَلا فی الارض وَ جَعَلَ أَهلَهَا شیعا یستضعِفُ طائفَهَ مِّنهُم یُذَبِّحُ أَبناءهُم و یَستحیِ نِساءَهُم إِنَّهه کانَ مِن المفسدین؛[۶] همانا فرعون در آن سرزمین برتری جویی و سرکشی و مردمش را گروه گروه ساخت در حالی که گروهی از آنان را ناتوان و زبون گرفت ، پسرانشان را سر می برید و زنانشان را برای بیگاری گرفتن زنده می گذاشت؛ بی تردید او از مفسدان بود.»
آری اگر انسان به خود گمان بد به خویشتن داشته باشد حتی در اعتماد به نفسش نیز اخلال ایجاد می شود و در چنین حالتی انسانهای ظالم در راستای اهداف پلیدشان از او بهره می برند.
تردید در درستی در گفتار و اعمال آدمی ؛ این حالت که از آن به وسواس تعبیر می شود در شمار بدترین بلاهای نفسانی است. مبتلایان به این بلیه به هزاران راه دچار می شوند تا از ساده ترین امور اطمینان یافته و تکلیف خود را در قبال آن انجام شده بدانند. تکرار نمازها و بویژه برخی از مقدمات آن در این شمار است. این موضوع در امر نظافت نزد متجددان نیز جلوه کرده که نان را با چاقو می برند تا دستشان به آن نخورد ، با اینکه می دانند که چگونه پخته شده و چه دستهایی با آن در تماس بوده و این نوعی دیوانگی است.[۷]
۳.سوء ظن و بدبینی نسبت به دیگران
خدای متعال در این رابطه می فرماید:
«یا أیُّها الذینَ آمنوا إِجتنبوا کثیراً من الظن بعض الظن اثم؛ ای کسانی که ایمان ؛آوردید از بسیاری از گناهان پرهیز کنید همانا بعضی گمانها گناه است».[۸]
از آیه شریفه فوق اینگونه بر می آید که بد گمانی حرام است و اگر به زبان اظهار شود در این صورت نیز مستوجب عذاب است و هرچه اظهار نشود قابل گذشت است نهایت اینکه آیه دلالت دارد بر اینکه بدگمانی اخلاقاً حرام است و انسان باید از آن بپرهیزد . این رزیلت اخلاقی مفاسد بزرگی همچون غیبت، بی حرمتی، تجسس در کار دیگران ، شایعات ناپسند ، بهتان و فسق ، تکفیر قتل و جدایی انداختن میان انسانها و … را در پی دارد.[۹] از این رو خداوند در قرآنش دستور به پرهیز از این صفت ناشایست اخلاقی داده چرا که گناهان ناشایستی را به دنبال خواهد داشت .
علاج سوء ظن
از آنجا که این صفت بیمارگونه از تسلط قوه خیال بر آدمی پدید می آید و هرچند آدمی در متابعت از این تسلط بکوشد در تقویت آن بیشتر گام نهاده از این جهت است که علماء اخلاق علاج آن را در بی اعتنایی به آن دانسته اند و انسان باید دست از این اندیشه شیطانی برداشته و القاءات ابلیس را نادیده بگیرد و اعمالش را همچون دیگر دینداران انجام دهد و از تکرار آن بپرهیزد و همچنین سعی نماید که درباره هر موضوعی که احساس می کند نسبت به آن سوء ظن دارد از دید مثبت به آن نگاه کند. آری این بیماری با مداوای یکی دو روزه بهبود نخواهد یافت، اما با مداومت بر این مداوا اندک اندک ریشه بیماری در جان وسواسیان خشکیده می شود.
نتیجه گیری
یکی دامهای شیطان برای کشیدن انسان به سمت گناهان بزرگ، سوءظن می باشد و آن برخاسته از خبث طینت و نفس شریر انسانی می باشد. این رذیلت نیز مراتب و انواعی دارد اولین نوع آن که باعث شک در عدالت الهی و کفر می شود سوء ظن به خدا است، دومین نوع آن که باعث ناشکری می شود سوء ظن به عالم هستی می باشد، سومین نوع آن که جلو حرکت انسان را می گیرد و باعث وسواس می شود سوء ظن به خویشتن است و آخرین مورد که به روابط اجتماعی ضربه میزند سوء ظن به دیگران می باشد که انسان برای رهایی از این دام شیطانی باید نسبت به آن بی اعتنا باشد و در هر موضوعی که احساس می کند سوء ظن برایش اتفاق افتاده به جنبه مثبت آن نگاه کند.
پی نوشت:[۱] . حبیبیان، احمد مرز فضایل و رذایل اخلاقی، قم: مطبوعات دینی،۱۳۸۲، ص ۱۶۶.[۲]. مظاهری، حسین، کاووش نو در اخلاق اسلامی، چاپ دوم، تهران: موسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۸۳، ص ۴۰۲.[۳]. سوره فتح، آیه ۶.[۴] . حسین مظاهری، پیشین. [۵]. مظاهری ، حسین ، دانش اخلاق اسلامی ، ج ۲ ، ص ۹۴.[۶]. قصص/ ۴.[۷]. حسین مظاهری، پیشین.[۸]. حجرات/۱۲[۹]. حسین مظاهری، پیشین، ج ۲، ص ۱۰۴.
