انواع ارتباطات غیرکلامی
ارتباطات میان انسان ها به دو دسته اصلی تقسیم می شود: گاه این ارتباطات از طریق کلام صورت می گیرد که از آن به ارتباط کلامی تعبیر می شود و گاه این ارتباط از راهی غیر از کلام اتفاق می افتد که خود به چند نوع تقسیم می شود.
۱)تماس چشمی
شما هم بارها به مانند دیگر افرادی که با آنها زندگی می کنید این تجربه را داشتید که شخصی با چشم هایش با شما حرف بزند یا دلخوری خود را به شما انتقال دهد. بله! چشم ها خود می توانند ابزاری در جهت انتقال پیام باشند.
در هنگامی که با شخصی صحبت می کنید اگر او با چشمانش شما را همراهی کند، بیان می دارید که او به حرفهای شما توجه دارد و اگر این نگاه کردن مستقیم و بدون تغییر حالت باشد، ممکن است این را بیان دارید که او توجهش فقط به صورت من هست و توجهی به حرفهای من ندارد. (خصوصا اگر این ارتباط چشمی میان زن و مرد صورت گیرد)
افراد می توانند محبت، خشم،رضایت، عدم رضایت، نفرت، خوشبختی و … را در قالب نوع نگاه خود به دیگران انتقال دهند. از همین روی تماس چشمی یکی از ابزارهای کارآمد در ارتباط غیرکلامی به شمار می آید.
برای داشتن یک ارتباط چشمی مناسب لازم نیست که دائماً شما در چشم شخص مقابل زل بزنید (چرا که ممکن است او برداشت دیگری از این نوع رفتار داشته باشد). نگاه شما می تواند همراه با سرتکان دادنی باشد که نشان از تائید سخنان او باشد. این نگاه می تواند همراه با لبخند رضایتی باشد که بر لب های شما می نشیند. این را برداشت نکنید که تماس چشمی یک ارتباط ناقص است؛ نه! بلکه به کارگیری دیگر اعضای بدن، قوت بخش پیام رسانی می شود.
این ارتباط چشمی در رابطه میان همسران کارآیی بیشتری از خود نشان می دهد. همسرانی که در کنار ارتباط کلامی درست و پویا، از تماس چشمی خوبی برخوردارند، به راحتی می توانند رضایت زناشویی را کسب کرده و از آن بهره ببرند.
در روایتی از امام زین العابدین (علیه السلام) اینگونه بیان شده است: «هنگامی که بنده به صورت زنش و زنش به صورت او نگاه کند، خداوند به هر دوی آن ها نظر رحمت می کند و هنگامی که دستان هم دیگر را بگیرند، گناهانشان از خلال انگشتشان فرو ریزد.»[۱]
۲)حالت چهره
شاید نتوان ابزاری مهم تر از حالت چهره را در ارتباطات غیرکلامی یافت. حالت چهره می تواند منعکس کننده هیجانات شخص باشد. هیجاناتی همچون غم، شادی، اضطراب، استرس و… . یکی از روش های تحلیل شخصیت افراد نیز از راه حالت چهره هست. کسی که کاری را از روی اکراه و ناخوشی انجام می دهد، با کسی که کاری را از روی ذوق و شوق انجام می دهد، در حالت های چهره با هم تفاوت دارند، مگر اینکه قصد داشته باشند کسی از این هیجان درونی شان باخبر نشود و دلخوشی یا دلخوری خود را پنهان کنند.
در روابط اجتماعی میان افراد، آنچه باید حاکم باشد گشاده رویی و لبخند است. از همین روی در کلام معصومین (علیهم السلام) سفارش شده است که مومنان همدیگر را با رویی گشاده ملاقات کنند.[۲]
۳)فاصله میان افراد
فاصله میان افراد، خود می تواند نشان دهنده صمیمت و یا عدم صمیمیت باشد. از همین روی برای تحلیل رابطه افراد و نوع صمیمت ایشان می توان فاصله ای که هر دو نفر از هم قرار گرفتن را سنجید. بر اساس همین فاصله ها چهار حریم تعریف شده است:
الف) حریم صمیمانه: 15-45 سانتی متر این فاصله مخصوص والدین و فرزندان و همسران است.
ب) حریم شخصی: 45-75 سانتی متر که این فاصله مخصوص اقوام، فامیل و دوستان در مهمانی است.
ج) حریم اجتماعی: 75-120 سانتی متر که این فاصله مخصوص رئیس و مرئوس است.
د) حریم عمومی: 3-6 متر که این فاصله مربوط به معلم و شاگرد یا سخنرانی کردن در جمع است.
ممکن است در هر فرهنگی این فاصله ها به گونه های متفاوتی تعبیر شود. به همین خاطر لازم است که با توجه به فرهنگ هایی که در آن زندگی می شود، این فاصله ها مورد توجه قرار گیرد.
اگر کسی وارد حریم دیگری شود و این فاصله رعایت نشود، ممکن است شخص احساس تهدید کند از همین روی رابطه ممکن است حالتی تدافعی پیدا کند. در این مورد ارتباط بین زن و مرد و رعایت این فاصله در بسیاری از فرهنگ ها مورد توجه قرار گرفته است.
در ادبیات گفتاری نیز بارها شنیده اید که می گویند «فلانی چرا از جمع ما فاصله گرفته است» که نشان از آن دارد آن فرد میلی برای حضور در آن جمع و یا ارتباط با آن افراد ندارد.
۴)تماس بدنی[۳]
تماس بدنی، یکی از راه های ارتباط غیرکلامی است که عمدتا از طریق دست دادن صورت می گیرد. از نوع دست دادن افراد می توان پی به عمق رابطه میان دو فرد پی برد. گاه فشردن دست های نشان دهنده محبت دو طرف است و گاه این عمل نشان از قدرت نمایی یک فرد برای دیگری است.
در برخی موارد دست دادن، به خودی خود انتقال دهنده هیچ چیزی نیست و کلماتی که در این میانگفته می شود، می تواند پیوند دهنده ارتباطات و یا قطع ارتباطات باشد.
نوع دست دادن می تواند در برخی موارد باعث تشخیص اختلالات روانی نیز شود. افرادی که مبتلا به اضطراب هستند در دست دادن هم همین اضطراب را به دیگری انتقال می کنند و می توان از نوع دست دادن لرزان و نیز نصفه و نیمه شان پی برد که این افراد یا مضطربند یا صرفاً در این ارتباط هست که اضطراب دارند. افراد وسواس هم به همین گونه عمل می کنند. این افراد یا به دست خویش دست کشی دارند و یا برای دست دادن از نوک انگشتان خود استفاده می کنند. از همین روی می توان از نوع دست دادن این افراد پی به اختلال روانی ای که با آن دست و پنجه نرم می کنند، برد.
این نوع از ارتباط غیرکلامی در میان همسران بسیار مطلوب تر و دارای وسعت بیشتری هست. کمترین حد آن درآغوش کشیدن و نوازش کردن یک دیگر است که موجب عمق بخشی به عشق و محبت همسران نسبت به یکدیگر می شود.
نوازشی که میان همسران برقرار می شود، باعث نزدیکی بیشتر میان آن دو و پدیدایی حس اعتماد می شود. این ارتباط صرفاً یک ارتباطی نیست که تاثیری بر روی جسم داشته باشد، بلکه می تواند موجب آرامش و آسایش هر دو طرف شود.[۴] در برخی موارد که اختلافات میان همسران شدت می یابد یک رابطه جسمی و در حد بهتر آن یک رابطه جنسی می تواند بسیاری از کدورت های میان آن ها را از بین ببرد. از همین روی می توان یکی از راه های حل تعارض میان همسران را ارتباط فیزیکی دانست. گاه این ارتباط کاری می کند که هزاران نوشته نمی کند و به راحتی می تواند میان زن و شوهر را اصلاح کند.
۵)لحن کلام
لحن کلام یا آهنگ کلام امری است که کارایی ارتباطی آن بر کسی پوشیده نیست. کلامی که دارای شدت در گفتار باشد با کلامی که همراه با یک آهنگ دلنشین باشد، تفاوت ماهیتی و کارکردی دارد. شاید بتوان لحن کلام را ساده ترین نوع ارتباط غیرکلامی دانست، چرا که به راحتی با آهنگ کلام می توان تشخیص داد که فرد از این رابطه چه می خواهد و نوع نگاهش به این رابطه یک رابطه دوستانه هست، طلبکارانه هست، نفرت انگیز و … است.
لحن هایی که ممکن است انسان در کلام خود همراه کند عبارتند از: لحن دوستی، لحن دشمنانه و خصمانه، لحن مغرورانه، لحن حسادت آمیز، لحن تحقیر کننده، لحن طعنه آمیز، لحن همدلانه، لحن عزت مدارانه، لحن ترحم انگیز، لحن صمیمانه، لحن طلبکارانه، لحنی که نشان از اشتیاق دیدارست و … که می تواند همراه کلام شده و آن را زیبا و یا زشت کند.
درباره میزان تاثیرگذاری لحن کلام پژوهشی صورت گرفته است و سهم هر کدام یک از کلام و آهنگ کلام را در ارتباط با دیگران بیان کرده است. در این پژوهش آمده است که هفت درصد از تاثیرگذاری مربوط به کلام بوده، ۳۷ درصد مربوط به آهنگ و لحن کلام و ۵۵ درصد به تاثیرگذاری زبان، رفتار و حرکات است.[۵] این تحقیق این را بیان می کند که میزان تاثیرگذاری لحن کلام بیشتر از خود کلام است. از همین روی گفته می شود که خوب است حرف خوب را خوب گفت. چه بسیار کلمات نصیحت گونه ای که با لحنی تند و خشمگین گفته می شود و آنگونه تاثیری که متوقع هستیم، حاصل نمی شود.
برای تاثیرگذاری بهتر کلام لازم است لحن کلام منطبق بر نوع کلام باشد. سخنی که از روی خشم است نه تنها کلام و کلمات باید نشان از خشم باشد که لحن کلام نیز باید این ویژگی را داشته باشد و اگر گوینده قصد محبت به دیگری را دارد هم باید کلام و کلمات او محبت گونه باشد و هم لحنی که او می خواهد سخن گوید دارای این ویژگی باشد.
۶)پوشش انسان
اگر شما به یک مهمانی دوستانه ای دعوت شوید، سعی می کنید بهترین لباس های خود را بپوشید تا به دیگران نشان دهید حضورتان در جلسه مهم بوده است. ولی اگر بخواهید جایی بروید که میلی برای رفتن به آنجا ندارید، حتماً لباس هایی را خواهید پوشید که این ناخرسندی از حضورتان در آن جلسه و یا مهمانی در نوع پوششتان خود را نشان دهد.
با این توضیحی که بیان شد، می توان پی برد که پوشش نقش مهمی در ارتباط های انسان با دیگران ندارد. منتهی باید در این مورد توجه داشت که نوع پوشش نباید منجر به خودنمایی هایی از سوی انسان در جمع شود.
پی نوشت:
[۱] . قال علی بن الحسین (علیه السلام): إذا نَظَرَ العَبدُ إلى وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلَیهِ ، نَظَرَ اللّهُ إلَیهِما نَظَرَ رَحمَهٍ ، فَإذا أخَذَ بِکَفِّها وأخَذَت بِکَفِّهِ ، تَساقَطَت ذُنوبُهُما مِن خِلالِ أصابِعِهِما. (المتقی ابن حسان الدین الهندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: مکتب القرآن الاسلامی، ص ۳۷)[۲] . قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «اَن تَلقی اَخاکَ و انتَ مُنبَسِطُ اِلَیهِ وَجهَکَ؛ برادر مسلمانت را با روی گشاده ملاقات کن.» (ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، تهران: انتشارات دنیای دانش، چهارم، ۱۳۸۲، ص ۱۶۱).[۳] . Physical contact[۴] .کارین شوت، ماساژ درمانی، محمدطاهر طاهر، تهران: انتشارات پیدایش، ۱۳۸۵، ص ۱۱.[۵] .میثاقی، ۱۳۸۸، ص ۴۲.
نویسنده: محمدحسین افشاری
